Depresja stała się chorobą cywilizacyjną. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia, obecnie cierpi na nią ok. 350 mln ludzi, w tym prawie 2 miliony Polaków. Prawdopodobnie w 2030 roku będzie to najczęściej występujące zaburzenie na świecie. Depresja jest czynnikiem ryzyka dla niepełnosprawności, a niepełnosprawność – czynnikiem ryzyka rozwoju depresji – pisze psycholog Lena Zielska z Biura ds. Zdrowia i Osób z Niepełnosprawnością Uniwersytetu SWPS.

Depresja – główna przyczyna chorób i niepełnosprawności na świecie

Światowe badanie zdrowia psychicznego z 17 krajów wykazało, że około jedna na 20 osób doświadczyła epizodu depresyjnego (Marcus i wsp., 2012). Depresja jest czynnikiem ryzyka dla niepełnosprawności, a niepełnosprawność – czynnikiem ryzyka rozwoju depresji. Zgodnie z badaniem Global Burden of Disease, depresja jednobiegunowa jest wiodącą na świecie przyczyną niepełnosprawności u osób dorosłych (Murray i Lopez, 1996). Między depresją a niepełnosprawnością występuje również pewna „synchronizacja” – jeśli jeden czynnik ulegnie pogłębieniu lub redukcji, drugi również (Lenze i wsp., 2001). Według badań GUS (2016) w Polsce żyje 4,9 mln osób z niepełnosprawnością. Osoba niepełnosprawna to taka, która nie może samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego i społecznego na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznej lub psychicznej.

Osoby z niepełnosprawnościami doświadczają wielu problemów i wyzwań, które mogą zwiększać ryzyko na zachorowania na depresję – w porównaniu z populacją ogólną są co najmniej trzy razy bardziej narażone na tę chorobę (US Department of Health and Human Services, 2001). Analizy przeprowadzone w grupie dorosłych Polaków w latach 2009 – 2014 potwierdzają te obserwacje: w grupie 1981 osób z chorobą przewlekłą aż u 65% osób występowały objawy depresyjne, natomiast w grupie osób zdrowych (1269 badanych) stwierdzono zaburzenia depresyjne u 48% osób (Jasik i wsp.). Zaburzenie depresyjne częściej dotyka kobiet z niepełnosprawnościami, a szacunki w tej grupie wahają się od 30% do 59%.  W porównaniu z kobietami bez niepełnosprawności, kobiety niepełnosprawne częściej odczuwają smutek i poczucie nieszczęścia, co zniechęca je do aktywności (Noh i wsp., 2016).

Reakcja na niepełnosprawność nabytą

Ryzyko zachorowania na depresję wzrasta, kiedy niepełnosprawność jest nabyta, a nie wrodzona. Osoby z niepełnosprawnościami niejednokrotnie czują się wykluczone ze względu na swoje ograniczenia oraz mniejsze możliwości radzenia sobie z codziennymi zadaniami. Życie w zależności od innych, których pomoc jest niezbędna w najprostszych czynnościach (ubieranie się, jedzenie czy poruszanie się), obniża poczucie własnej wartości i sprawstwa.

Depresja może pojawić się jako reakcja na znaczną zmianę sytuacji życiowej w wyniku niepełnosprawności, szczególnie wtedy, gdy przed powstaniem inwalidztwa osoba była aktywna i samowystarczalna. Zaburzeniom nastroju (smutek, rozdrażnienie, gniew) mogą wówczas towarzyszyć: negatywna samoocena, przekonanie o własnej nieatrakcyjności, wycofywanie się z kontaktów społecznych, płaczliwość, bezradność, a w wyniku tego ograniczenie aktywności, zaburzenia snu czy jedzenia. Charakterystycznymi reakcjami w tym czasie są także zawężenie zainteresowań do własnej osoby (choroby i leczenia), niechęć do wysiłku fizycznego, stałe poczucie zagrożenia i lęku. Zaburzenie depresyjne może także uniemożliwiać osobom niepełnosprawnym włączenie się w proces rehabilitacji lub w życie społeczne (Reinhardt i wsp., 2003).

Inwalidztwo nabyte w wyniku wypadku, klęski żywiołowej czy zagrożenia celowo spowodowanego przez człowieka wiąże się także z ryzykiem wystąpienia PTSD – zespołu stresu pourazowego. Depresja może być jednym z objawów rozwijających się po zdarzeniu traumatycznym i wtórnie współwystępującym z PTSD.

Ryzyko zachorowania na depresję wzrasta, kiedy niepełnosprawność jest nabyta, a nie wrodzona. Osoby z niepełnosprawnościami niejednokrotnie czują się wykluczone ze względu na swoje ograniczenia oraz mniejsze możliwości radzenia sobie z codziennymi zadaniami. Życie w zależności od innych, których pomoc jest niezbędna w najprostszych czynnościach (ubieranie się, jedzenie czy poruszanie się), obniża poczucie własnej wartości i sprawstwa.

Trudności osób niepełnosprawnych ruchowo jako czynniki ryzyka depresji

Osoby z dysfunkcją narządu ruchu doświadczają wielu czynników ryzyka wystąpienia depresji, w tym stereotypowego odbioru społecznego, stresorów związanych z ubóstwem, barierami środowiskowymi czy brakiem dostępu do odpowiedniej opieki zdrowotnej (Nosek, 2003). Niepełnosprawność fizyczna ogranicza mobilność, możliwość przyjmowania pewnych pozycji ciała, samodzielnego wykonywania podstawowych czynności, załatwiania potrzeb fizjologicznych, mycia i jedzenia. Problemy z poruszaniem się często oznaczają potrzebę stałej pomocy ze strony innych osób, co może być frustrujące, kłopotliwe, wywoływać wstyd i obniżać pewność siebie. Ograniczenia te będą z kolei wpływały na zaburzenia relacji interpersonalnych z powodu  obniżonego nastroju  osoby z niepełnosprawnością oraz długotrwałego stresu i napięcia opiekunów. Osoby niepełnosprawne ruchowo mogą mieć zaniżony obraz siebie, ponieważ włączają do obrazu „ja” ubytki i kalectwa; niedoskonały obraz siebie rzutuje na samoocenę. Dolegliwości bólowe również zwiększają ryzyko wystąpienia depresji (Topolski i wsp., 2012).

W kontakcie z osobą niepełnosprawną ruchowo wiele osób czuje się niepewnie, nie wie, co robić i jak się zachowywać, co powoduje bariery społeczne, utrudniające zawarcie bliskich relacji. Osoby z niepełnosprawnością otrzymujące wsparcie rzadziej cierpią na objawy depresji; otrzymywanie nieformalnego i formalnego wsparcia może być wystarczające, aby zrównoważyć szkodliwe powiązanie między  niepełnosprawnością  a  objawami  depresji  w późniejszym życiu (Kennedy i wsp., 1990). Badania Nosek (2000) wskazują, że kobiety z trzema lub więcej funkcjonalnymi ograniczeniami, w porównaniu do kobiet w ogóle, rzadziej wchodzą w związki małżeńskie, częściej żyją samotnie, są rzadziej zatrudniane, a życie poniżej poziomu ubóstwa jest u nich bardziej prawdopodobne.

Z powodu nieporozumień i uprzedzeń społecznych osoby z niepełnosprawnością mogą mieć większe trudności ze znalezieniem i utrzymaniem satysfakcjonującej pracy, co z kolei może prowadzić do problemów finansowych, które są dodatkowym źródłem stresu. Trudności na rynku pracy niejednokrotnie prowadzą także do poczucia bezwartościowości lub winy.

Depresja a przyczyny niepełnosprawności

Drugą najczęściej występującą w Polsce przyczyną niepełnosprawności, po uszkodzeniach i chorobach narządu ruchu, są schorzenia układu krążenia. W przypadku chorób układu krążenia depresja w przybliżeniu występuje trzy razy częściej u pacjentów po ostrym incydencie wieńcowym niż w populacji ogólnej. Depresja podwaja ryzyko ponownego incydentu wieńcowego w ciągu dwóch lat. U chorych z depresją ryzyko choroby niedokrwiennej i zawału serca jest 2,12 razy większe, a ryzyko nadciśnienia tętniczego – większe o 60% (Piotrowski, 2013).

Kolejną przyczynę niepełnosprawności stanowią choroby słuchu oraz wzroku. Wśród osób głuchych nieodpowiednie strategie komunikacyjne i słabe przystosowanie do głuchoty wiążą się z depresją, introwersją społeczną, samotnością i lękiem społecznym (Knutson i Lansing, 1990). Wśród głuchej młodzieży na rozwój depresji ma wpływ komunikacja z rodzicami – im jest lepsza, tym ryzyko zaburzeń nastroju mniejsze (Kushalnagar i wsp., 2011). Uważa się, że młodzież niesłysząca i niedosłysząca jest narażona na zwiększone ryzyko zachowań związanych z samobójstwem (Gryglewicz i wsp., 2017).

Zaobserwowano związek między doświadczeniem utraty wzroku a depresją, choć istnieje niewiele literatury na temat. W badaniu Senra i wsp. (2013) przeanalizowano grupę dorosłych w wieku od 20 do 65 lat z nieodwracalną utratą wzroku w warunkach rehabilitacji. 39,5% pacjentów spełniało kryteria depresji. Ponadto stwierdzono wyższy poziom depresji u pacjentów, którzy mieli większą samoświadomość upośledzenia, nieodpowiednie wsparcie społeczne  i dłuższy pobyt rehabilitacyjny. Inni badacze wskazują również, że częstość występowania depresji wśród niewidomych nastolatków jest istotnie wyższa niż u nastolatków widzących (Koenes i Karshmer, 2000), a osoby z poważnymi wadami wzroku częściej zapadają na zaburzenia nastroju typu sezonowego (Madsen i wsp., 2016). Osoby z niepełnosprawnością wzrokową mają niższą samoocenę i umiejętności społeczne niż osoby widzące (Salehi i wsp., 2015).

W przypadku niepełnosprawności związanej z upośledzeniem umysłowym częstotliwość zaburzeń wzrasta wraz z obniżaniem się ilorazu inteligencji badanych. Osoby manifestujące zaburzenia zdrowia psychicznego stanowią około 20–40% populacji osób upośledzonych umysłowo (Fraser i Nolan, 1994). Ograniczenia poznawcze, sensoryczne, motoryczne i zaburzenia rozwoju językowego powodują ograniczenia w komunikowaniu i ekspresji werbalnej przeżywanych stanów przygnębienia. Ograniczone możliwości życiowe osób upośledzonych umysłowo i zubożone kontakty społeczne stanowić mogą źródło poczucia bezradności i beznadziejności, co może być przyczyną depresji (Rola, 2007).

Leczenie depresji związanej z niepełnosprawnością

W przypadku depresji osób z niepełnosprawnościami rola psychologa czy psychoterapeuty rozpoczyna się od momentu zaistnienia inwalidztwa. Specjalista pomaga w zaakceptowania nowej sytuacji i wypracowaniu nowego obrazu siebie, nawiązując do silnych stron osobowości. W terapii ważne jest pielęgnowanie nadziei poprzez fakt, że stan obniżonego nastroju z czasem minie; terapeuta powinien uświadamiać pacjentowi, że wyjście z depresji jest realne. Poczucie osamotnienia zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń, więc szanse na korzystniejsze przejście okresu adaptacji do nowej sytuacji daje osobie z niepełnosprawnością  realna pomoc ze strony lub osób bliskich lub grupa wsparcia.

 

O autorce

lena zielska

Lena Zielska – psycholog, psychoterapeuta w trakcie szkolenia. Doświadczenie zdobywała m.in. w Szpitalu Bródnowskim, Instytucie Psychiatrii i Neurologii, Komitecie Ochrony Praw Dziecka, Akademickim Centrum Psychoterapii i Rozwoju przy Uniwersytecie SWPS. Pracuje w Uniwersytecie SWPS, Centrum Terapii i Kreatywności oraz w Good Life Academy w Warszawie.

Bibliografia

  • Fraser W, Nolan M. (1994). Psychiatric disorders in mental retardation. W: Bours N, red. Mental health in mental retardation, recent advances and practices. Cambridge: University Press.
  • Gryglewicz, K., Bozzay, M., Arthur-Jordon, B., Romero, G. D., Witmeier, M., Chapple, R., Karver, M. A silenced population: Uncovering correlates of suicidal-related behavior among deaf and hard-of-hearing youth. Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention, Vol 38(6), pp. 433-442.
  • Jasik, K., Jaślikowska, U., Zbrojkiewicz, M., Ślusarska, B., Jasińska, M., Grzegorczyk, M., Nowicki, G.J. Czynniki związane z występowaniem depresji u osób dorosłych. Przegląd systematyczny literatury polskiej w latach 2009-2014.
  • Kennedy, G.J., Kelman, H.R., Thomas, C. The emergence of depressive symptoms in late life: the importance of declining health and increasing disability. J Community Health 1990; 15:93–104.
  • Knutson, J., F., Lansing, C. R., The relationship between communication problems and psychological difficulties in persons with profound acquired hearing loss. Journal of Speech & Hearing Disorders, Vol 55(4), Nov, 1990. pp. 656-664.
  • Koenes, S.G., Karshmer, J.F. Depression: A comparison study between blind and sighted adolescents. Issues in Mental Health Nursing, Vol 21(3), Apr-May, 2000. pp. 269-279.
  • Kushalnagar, P.; Topolski, T. D.; Schick, B.; Edwards, T. C.; Skalicky, A. M.; Patrick, D. L. Mode of Communication, Perceived Level of Understanding, and Perceived Quality of Life in Youth Who Are Deaf or Hard of Hearing. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, v16 n4 p512-523 Fall 2011. 12 pp.
  • Lenze, E.J., Rogers, J.C, Martire, L.M., Ph.D., Mulsant B.H., Rollman, B.L., Dew, M.A., Schulz, R.,Reynolds III, C.F. The Association of Late-Life Depression and Anxiety With Physical Disability: A Review of the Literature and Prospectus for Future Research. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 9:2, Spring 2001.
  • Healthy People 2010: Understanding and Improving Health. Washington, DC: US Department of Health and Human Services; 2001.
  • Madsen, H. Ø., Dam, H., Hageman, I. High prevalence of seasonal affective disorder among persons with severe visual impairment. The British Journal of Psychiatry, Vol 208(1), Jan, 2016. pp. 56-61.
  • Marcus M., Yasamy M.T., van Ommeren M., Chisholm D., Saxena S. Depression: A global public health concern. WHO Department of Mental Health and Substance Abuse. 2012; 1:68.
  • Murray C.J.L., Lopez, A.D. The Global Burden of Disease: A Comprehensive Assessment of Mortality and Disability From Diseases, Injuries, and Risk Factors in 1990 and Projected to 2020. Cambridge, MA, Harvard University Press, 1996
  • Noh, J-W., Kwon, Y.D., Park, J., Oh, I-H., Kim, J. Relationship between Physical Disability and Depression by Gender: A Panel Regression Model. PLoS ONE. 11/30/2016, Vol. 11 Issue 11, p1-9. 9p.
  • Nosek, M. A. Overcoming the odds: The health of women with physical disabilities in the United States. Archives of Physical Medicine & Rehabilitation. 2000; 81, 135–138.
  • Nosek, M.A., Hughes, R.B. Psychosocial Issues of Women with Physical Disabilities: The Continuing Gender Debate. Rehabil Couns Bull. 2003; 46(4):224–33.
  • Piotrowski, T. Jak choroby somatyczne utrudniają leczenie depresji i jak umykają psychiatrom. Psychiatria po dyplomie Medical Tribune, 2013.
  • Reinhardt J.P., Boerner K., Benn D. (2003). Predicting individual change in support over time among chronically impaired older adults. Psychology and Aging, 18, p. 770-779.
  • Rola, T. Współczesne podejście do problemu obecności depresji i zaburzeń zdrowia psychicznego u osób upośledzonych umysłowo. Psychiatria Polska 2007, tom XLI, numer 2 s. 203–216.
  • Salehi, M., Azarbayejani, A., Shafiei, K., Ziaei, T., Shayegh, B. Self-esteem, general and sexual self-concepts in blind people. Journal of Research in Medical Sciences. Oct 2015, Vol. 20 Issue 10, p930-936. 7p.
  • Senra, H., Vieira, C. R., Nicholls, E., G., Leal, I. Depression and experience of vision loss in group of adults in rehabilitation setting: Mixed-methods pilot study. Journal of Rehabilitation Research & Development. 2013, Vol. 50 Issue 9, p1301-1313. 13p. 1 Diagram, 3 Charts.
  • Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r. Główny Urząd Statystyczny, 2016.
  • Topolski, A., Sapuła, R., Topolska, M. Częstość występowania depresji u osób z zespołem bólowym kręgosłupa. Zamojskie Studia i Materiały 2012; 1(35): 21-25.
  • World Health Oraganization. Depression and Other Common Mental Disorders. Global Health Estimates. 2017.

Artykuły

Zobacz także

Group 426 Group 430 strefa zarzadznia logo 05 logo white kopia logo white kopia