„g” jak grotesk

Grotesk to w typografii określenie na bezszeryfowy, jednoelementowy (linerny) krój pisma. Jednoelementowy krój to z kolei taki, w którym linia budująca literę jest jednakowej grubości. W języku angielskim groteski nazywa się „gothic”, „sans serif” lub po prostu „sans”. Przeciwieństwem kroju jednoelementowego, jest krój dwuelementowy o zmiennej grubości linii (rys. 7a).

Groteski powstały w XIX w. w Anglii i Francji, gdzie rozkwit przemysłu i handlu potrzebował nowych liter dla rozwijających się błyskawicznie druków akcydensowych. Typografia wyszła z książek i zagościła na ulicach w postaci szyldów, plakatów, była potrzebna w nowo rozwijających się dziedzinach jak reklama, czy identyfikacja wizualna. Stosowane w książkach litery dwuelementowe z szeryfami przestały już wystarczać, zwłaszcza, gdy teksty miały być widoczne i czytelne z dużych odległości. Początkowo pozbawione szeryfów kroje linearne były dla Francuzów dziwaczne, śmieszne, osobliwe stąd nazwa groteski. Dziś kroje te są jednymi z najczęściej używanych i mimo, że nie wydają się już osobliwe, to nazwa grotesk pozostała. W historii typografii najbardziej znanym groteskiem jest Akzidenz-Grotesk (rys. 7b). Powstał w 1896 r. w odlewni Hermana Bertholda w Berlinie. Miał ogromny wpływ na projekty późniejszych pism. To na bazie tego kroju w 1957 r. w Szwajcarii powstaje Helvetica – najbardziej popularny i rozpoznawalny krój pisma na świecie. W Anglii, na wyłączność identyfikacji londyńskiego metra, Edward Johnston projektuje w 1916 r. pismo „Underground Railways Sans” (dziś znane jako Johnston). Asystuje mu przy tym młody Eric Gill, autor popularnego do dziś w Anglii grotesku Gill Sans (1928 r.) – rys. 7a.

Za oceanem szeroko stosowanym krojem bezszeryfowym jest Franklin Gothic zaprojektowy w 1902 r. przez Morrisa Fullera Bentona. Widać w nim wyraźnie podobieństwa do wymienionego wcześniej Akzidenz-Grotesku – np. bródka w dużej literze „G”, kwadrat zamiast kropki nad „i, j”. Ciekawe jednak jest klasyczne, dwupoziomowe rozwiązanie dla minuskuły „g” znacznie rzadziej spotykane w krojach bezszeryfowych (rys. 7b).

„h” jak Helvetica

Helvetica to znany i popularny na całym świecie krój pisma. Przeszedł on drogę od zachwytu, symbolu modernistycznego projektowania w duchu szwajcarskim, uwielbienia, niespotykanej popularności, po przesyt i odrzucenie. Powstał w Szwajcarii w 1957 roku jako dzieło współpracy między Edurdem Hoffmanem i Maxem Miedingerem. Eduard Hoffman był dyrektorem odlewni czcionek w Münchenstein (Haas Type Foundry), chciał unowocześnić popularny wśród szwajcarskich modernistów Akzidenz-Grotesk. Do współpracy zaprosił Maxa Miedingera, plastyka, który pracował w odlewni jako sprzedawca czcionek. Efektem tego duetu był krój pisma Neue Haas Grotesk, któremu w 1961 r. nadano dzisiejszą nazwę Helvetica (z łac. Helvetia – Szwajcaria).

Popularność tego kroju przypada na lata 60. i 70. kiedy staje się pismem stosowanym w wielu firmowych logotypach. W erze komputerów Helvetica była (i jest nadal) obecna w systemach Mac OS jako domyślny krój pisma, co przyczyniło się do jej nadużywania i w efekcie przesytu. Microsoft dla systemu Windows był zainteresowany jej zakupem, nigdy to jednak nie nastąpiło. Zamiast tego systemy oparte na Windows używają Ariala (projekt Robin Nicholas i Patricia Saunders 1990 r.). Podobieństwo Ariala do Helvetiki jest przez wielu znawców uznawane za podejrzane stąd jego zła sława. Szerokość wszystkich znaków i świateł Ariala jest identyczna jak w Helvetice, przez co zmieniając krój pisma w składach tekstu wszystkie znaki zawsze pozostają w jednym miejscu. Detale rozróżniające oba te kroje są tak małe, że dla większości użytkowników po prostu niezauważalne – rysunek 8a. Dla chcących sprawdzić swoją spostrzegawczość polecam quiz.

W pięćdziesiątą rocznicę urodzin Helvetiki (2007 r.), niezależny reżyser Gary Hustwit, poświęca jej ponad półtoragodzinny film dokumentalny. Zaprasza do udziału wielu wybitnych grafików i projektantów krojów pism. Opowieść o typografii, swojej filozofii projektowej i oczywiście o Helvetice rozpoczyna najbardziej znany przedstawiciel modernizmu powojennego – Massimo Vignelli. Był on współzałożycielem międzynarodowej agencji Unimark International (biura w Mediolanie, Chicago i Nowym Yorku), w której zarządzie początkowo zasiadał związany z Bauhausem Herbert Bayer. Agencja była pionierem w projektowaniu systemów identyfikacji wizualnej, brandingu i systemów oznakowania przestrzennego. Wszystko w duchu modernistycznej estetyki, funkcjonalności, standaryzacji i wykorzystanie systemów siatek modularnych jako narzędzia organizacyjnego dla komunikacji korporacyjnej. Massimo Vignelli wraz z Bobem Noordem w 1966 r. zaczynają pracę nad uporządkowaniem systemu orientacji przestrzennej nowojorskiego metra. Po wnikliwych badaniach sposobu w jaki ludzie korzystają z tego środka komunikacji, opracowują całościowy, spójny system oznaczeń.

Opracowanie systemu zajmuje im cztery lata a przygotowany Graphic Standards Manual (podziwiany przez projektantów na całym świecie za szczegółowość i klarowność jednocześnie) skrupulatnie opisuje każdy detal od rozmiarów tablic, kolorystyki, zasad stosowania strzałek i identyfikacji poszczególnych stacji do wyboru kroju pisma. W pierwotnym systemie Vignelli i Norda proponują zastosowanie w znakach szwajcarskiego kroju – Helvetica. Propozycja ta zostaje jednak odrzucona i wiele lat w nowojorskim metrze gości jej niemiecki pierwowzór – Akzidenz-Grotesk. Helvetica staje się standardowym krojem metra, ale dopiero w 1989 r. Moderniści, jak pokazuje film Garego Hustwita, mają do Helvetiki słabość. Według nich jest ona bliska ideału, doskonale neutralna. Bob Noorda użył jej w transporcie miejskim w Mediolanie (1963 r.) a Vignelli stosował z wielkim entuzjazmem w wielu identyfikacjach od American Airlines (1967–2013 r.), Knoll Furniture (1967 r.) po JC Penney (1971 r.). Gary Hustwit w dokumencie o Helvetice w ciekawy sposób uchwycił zarówno modernistyczne uwielbienie dla tego kroju, jak i postmodernistyczne zniechęcenie do owej neutralności, utylitarności na rzecz autoekspresji, indywidualności i eksperymentowania z formami liter.