Anegdota mówi, że spotkali się w kawiarni Fraszka. Łódź, ulica Piotrkowska 96 – ten adres znał każdy łódzki artysta. Był bodajże 1945 rok, świat lizał się z wojennych ran. A oni tu, w kawiarni, spowici dymem, przy stoliku prowadzą rozmowę, od której zaczęło się nowe. Eryk Lipiński mówi do Henryka Tomaszewskiego: „Wiesz co, mam fajny pomysł, będziemy robili plakaty filmowe”. Tomaszewski dokumentnie zdziwiony odpowiada: „Jak to będziemy robili plakaty filmowe? My? Prawdziwi artyści? To jest niemożliwe”. A jednak.

W oparach kawiarnianego dymu rodzi się Polska Szkoła Plakatu, która jeszcze nie wie, że jest Polską Szkołą Plakatu. I że wkrótce stanie się fenomenem na skalę światową i że do socjalistycznej Polski będą pielgrzymować adepci sztuki plakatu z całego świata. Bo plakat został podniesiony do rangi sztuki. Ulica stała się galerią, przechodnie – widzami. Jak to możliwe?

To niezwykłe zjawisko artystyczne datuje się zwykle na czas od lat 50. do końca lat 70. ubiegłego wieku. Niektórzy początki Polskiej Szkoły Plakatu lokują w międzywojniu. Jak popularyzator sztuki Władysław Serwatowski, który pisał: „Już w latach 20. XX wieku pojawiła się Polska Szkoła Plakatu. Ten styl historycy sztuki nazywają Stylem 1925 albo Stylem II Republiki”. Inni podkreślają, że polski plakat artystyczny narodził się w 1899 roku. Wtedy Stanisław Wyspiański pokazał światu „Wnętrze” – plakat zapowiadający przedstawienie Maurycego Maeterlincka i towarzyszący mu odczyt Stanisława Przybyszewskiego. Plakat oprócz funkcji czysto informacyjnej posiadał też nadwyżkę symboliczną: przyciągał bogatą metaforyką, oddziaływał na emocje, wywoływał nostalgię. Tak jak najlepsze dzieła twórców Polskiej Szkoły Plakatu.

Słowo „szkoła” sugeruje, że był to jednorodny nurt, w którym artyści o zbliżonym światopoglądzie i podobnej wrażliwości, tworzyli dzieła według ustalonego kanonu. Otóż nie. Plakaciści różnili się stylem, używali odmiennych technik, inaczej podchodzili do pracy. Jan Młodożeniec lubił zamykać grubą czarną kreską barwne, wyraziste plamy. Jego oczkiem w głowie były liternictwo i typografia, a jednym ze znaków rozpoznawczych – dziecięca stylizacja rysunku. Namalował ponad 400 plakatów, w tym wiele filmowych, m.in. „Dawno temu w Ameryce”, „Wielki Gatsby”, „Ojciec chrzestny”, „Gremliny rozrabiają”. Zapytany przez Elżbietę Dzikowską, co różni plakat od obrazu, powiedział: „Plakat wisi na ulicy niczym w galeriach „Płot”, „Mur”, „Metro”. Wiele pięknych obrazów nie byłoby zauważonych na płocie. Plama barwna będzie często lepszym plakatem niż drobiazgowo wyrysowany motyw. Skrót, lapidarność. Nowe formy, nowe pomysły wbrew monotonii i rutynie”.

Monotonii i rutynie w plakacie przeciwstawiał się też Henryk Tomaszewski, guru kilku pokoleń artystów. W warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych stworzył legendarną pracownię, do której pielgrzymowali młodzi z całego świata. Jego prace są bardzo różnorodne – jest wśród nich malarska „Ditta” (1952), niemal komiksowy „Niepotrzebni mogą odejść” (1947), kolażowy „Obywatel Kane” (1948). Są też plakaty teatralne, w których środki wyrazu są oszczędne, ale efekt na wskroś przeszywający – jak w przypadku „Kordiana” (1980) czy „Love” (1991). Tomaszewski w plakacie cenił dobre liternictwo, prosty przekaz graficzny, oszczędną formę. Lubił bawić się metaforą. Z lubością uciekał w abstrakcję. O plakacie mówił, że „musi być jak dziwka. Wychodzisz na ulicę i widzisz”.

Co zatem widzieli mieszkańcy polskich miast w czasach PRL? Festiwal różnorodności i ofensywę koloru. W grafice tamtego okresu wrzało, a temperaturę podnosiły takie postacie, jak m.in. Józef Mroszczak, Tadeusz Trepkowski, Roman Cieślewicz, Waldemar Świerzy, Wojciech Fangor, Andrzej Pągowski, Eugeniusz Get-Stankiewicz, Maciej Urbaniec, Jan Sawka, Lech Majewski. „Uroda tamtych lat komuny polegała na tym, że myśmy mieli prawo z pomocą plakatu przyozdobić miasto na czas naszej premiery. Miasto, które było szare i brzydkie. Poza plakatem nie miało żadnych innych atrakcji do zaoferowania przechodniowi – opowiada Krzysztof Zanussi w filmie „Druga strona plakatu” w reżyserii Marcina Latałły. Do filmów Zanussiego plakaty tworzyli Franciszek Starowieyski („Barwy ochronne”, „Życie rodzinne”), Mieczysław Górowski („Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową”), Marek Freudenreich („Spirala”, „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”), Jerzy Czerniawski („Constans”).

Henryk Tomaszewski | Źródło: www.plakatpolski.pl

„Trzeba zadowolić klienta, ale plakat przecież nie jest zrobiony dla klienta, tylko dla ulicy. Klient jest tylko pośrednikiem, chociaż uważa, że jak płaci, to decyduje. Wyniki widzimy na mieście” – Waldemar Świerzy podsumowuje gorzko lata 90. w „Drugiej stronie plakatu”. Obserwatorzy sztuki podkreślają, że po 1989 roku plakaty zaczęły znikać z polskich ulic. Pozbawione mecenatu państwa musiały mierzyć się z surowymi prawami rynku i reklamy. Przeniosły się do galerii, Muzeum Plakatu w Wilanowie, domów kolekcjonerów. Z rzadka niszowe kino studyjne wypuści serię artystycznych plakatów, których żywot jest efemeryczny i niepewny w czasach bilbordozy i szyldozy. Nie wszyscy jednak kondycję plakatu widzą w tak czarnych barwach. – Plakat ma się całkiem dobrze. Wbrew obiegowej opinii nie jest przeznaczony wyłącznie dla wąskiego grona odbiorców interesującego się sztuką. Spotkać go można nie tylko w galeriach sztuki. Nadal istnieje w przestrzeni publicznej i nadal prowadzi dialog z odbiorcą. W natłoku informacji wizualnych plakat jest nawet bardziej widoczny i łatwiejszy do zapamiętania przez odbiorcę niż afisz zapowiadający wydarzenie – dodaje prof. Joostberens. – Mamy obecnie rzeszę młodych plakacistów, wieku ok. 35 – 40 lat, których można nazwać kontynuatorami Polskiej Szkoły Plakatu. Sebastian Kubica, Monika Starowicz, Stefan Lechwar – to plakaciści, którzy interpretują zjawiska poprzez zwartą, graficzną formę. Ich realizacje powstają głównie na zamówienie instytucji kultury: teatru i opery, rzadziej filmu. Choć istnieje wąskie grono producentów, którzy nie ulegają łatwym przekazom graficznym opartym na schematach ze Stanów Zjednoczonych.

Trzeba też pamiętać, że plakat plakatowi nierówny. I że często na wyrost nazywamy plakatem na przykład afisz, który jedynie informuje o wydarzeniu. – Często nadużywamy określenia plakat. Łączenie ze sobą kilku elementów graficznych to jeszcze nie plakat. Osobisty przekaz i autorskie liternictwo. Forma, która daje odbiorcy możliwość własnej interpretacji. Przeżycie estetyczne i duchowe, jakie zapewnia. To jest plakat – podkreśla prof. Joostberens.

Sztuka protestu – plakat zbuntowany

Dziś plakat nie tylko otrzymał nowe życie, ale też wiele obowiązków. Bywa nośnikiem społecznego niezadowolenia i niezgody na rzeczywistość. Tak jak plakat „Konstytucja” zaprojektowany przez malarza i grafika Lukę Rayskiego w ramach projektu Demokracji Ilustrowanej. Plakat z dnia na dzień stał się symbolem protestu w obronie wymiaru sprawiedliwości. Trzymali go w ręku protestujący pod Sejmem, zawisł na murach, przystankach, w metrze, nadrukowywano go na koszulkach, udostępniano w mediach społecznościowych. Artysta zamieścił go w internecie na licencji Creative Commons Zero, tym samym pozbywając się praw autorskich do swojej pracy. Każdy, kto chce, może go wydrukować. „W „Konstytucji” nie chodzi tylko o design, ale właśnie o uczestnictwo. Ludzie, którzy zbierają się razem i trzymają plakat – to jest tak naprawdę ta praca” – powiedział Rayski w wywiadzie dla tygodnika „Polityka”.

Luka Rayski | Źródło: www.demokracjailustrowana.pl

Plakat „Konstytucja” wpisuje się więc w sztukę protestu, podobnie jak seria plakatów przygotowana przez Pogotowie Graficzne dla uczestników i uczestniczek Ogólnopolskiego Strajku Kobiet. Znowu, wszystkie ilustracje zostały udostępnione do użytku publicznego – każdy mógł je pobrać, wydrukować i zabrać na Czarny Protest.

Plakat stał się częścią ogólnopolskiego performansu i jeszcze raz pokazał, że jest dobrym medium na trudne czasy. – Dla plakatu społecznego czas jest zawsze dobry, bo zawsze są ważne sprawy, o których należy dyskutować. A plakat, dzięki zwartej formie i operowaniu skrótem, doskonale nadaje się, by opowiedzieć o tym, co ważne. Może nawet jest to najlepszy nośnik społecznego protestu, bo nie naraża na przegadanie.