Wśród wielu sposób myślenia o projektowaniu, istotne miejsce zajmuje koncepcja projektowania zrównoważonego (tzw. sustainable design), którą można m.in. traktować jako odpowiedź na publikowane z końcem lat 60-tych i początkiem lat 70-tych XX w. analizy wskazujące na niemożność utrzymania modeli konsumpcji, czy też sposobów gospodarowania zasobami naturalnymi, uwzględniając czas i dynamikę demograficzną populacji ludzkiej (McGinnis, Meadows, Meadows, Randers, & Behren, 1973). Parafrazując koncepcje zrównoważonego projektowania, w jednym z wywiadów Dieter Rams określił design jako środek, dzięki któremu będzie możliwa jakakolwiek egzystencja gatunku ludzkiego na tej planecie (Hustwit, 2009).

Dla rozważań na temat zrównoważonego projektowania krytyczne wydaje się miasto – wg prognoz w ciągu najbliższych 30 lat ponad 70% populacji ludzkiej będzie żyła w obszarach miejskich, z czego większość w metropoliach (United Nations, 2018). Z tej perspektywy miasto będzie teatrem zmian (środowiskowych, politycznych, społecznych), których sporą część nie jesteśmy w stanie prognozować. Oczywiście są i takie procesy, które znamy od dawna i na które wciąż nie potrafimy znaleźć stosownych odpowiedzi. Pogłębiające się różnice w dystrybucji środków i dostępie do usług/zasobów, deficyt partycypacji i równości, czy zmiany klimatu to kanon głównych wyzwań przed jakimi stoi ludzkość („Annual Report 2018”.); („The Global Risks Report 2018”); („The Global Risks Report 2019).

Zmiany, które towarzyszą tym procesom są przedmiotem zainteresowania takich podejść projektowych jak transitional design czy też transformation design. Oba podejścia są systemowe, interdyscyplinarne i zorientowane na perspektywę zrównoważonego społeczeństwa. Transitional design postrzega zmiany jako składowe kolejnych stanów dynamicznej równowagi, które mają podłoże społeczne, instytucjonalne, technologiczne czy też ekonomiczne. Z kolei transformation design analizuje zmiany jako szeroko-skalowe, długofalowe procesy, w których główną osią są relacje między człowiekiem i środowiskiem (Welzer & Sommer, 2014); (Hölscher, Wittmayer, & Loorbach, 2018). Niezależnie od tego, którą z perspektyw przyjmiemy dla miasta (transitional design: miasto jako zespół interagujących ze sobą (pod)systemów, transformation design: miasto jako kluczowa forma wpływu ludzkości na planetę), skala prognozowanych zmian wskazuje na niespotykaną wcześniej presję z jaką będą musiały zmierzyć się zarówno administracje metropolii, jak i ich mieszkańcy. Wyzwania te wydają się wykraczać poza tradycyjny obszar organizowania i dostarczania usług społecznych, podobnie jak od lat 60-tych XX w. koncepcja zarządzania zasobami miasta zaczęła przekraczać wcześniej wyznaczone ramy.

Smart city

W 1972 r., w Los Angeles biuro analiz (ang. Community Analysis Bureau) ukończyło projekt, którego rezultatem był raport dotyczący zmian demograficznych, stanu zabudowy, profilaktyki chorób zakaźnych i przeciwdziałania ubóstwu („The Early History of the «Smart Cities» Movement – in 1974 Los Angeles”). W przeciwieństwie do aktualnych w tamtym czasie opracowań, ten raport wykorzystywał m.in. złożone narzędzia numeryczne: analizy zgrupowań, zdjęcia lotnicze metropolii wykonane w podczerwieni, bazy danych. Takie podejście jest jednym z pierwszych, które można uznać za próbę zdefiniowania tzw. smart city – miasta, gdzie synteza zgromadzonych danych dostarcza wglądu w procesy, nigdy wcześniej nie analizowane w taki sposób i w takiej skali. Termin smart city został ukuty w latach 90-tych XX w., podczas prób rozwiązania problemu ekspansji przedmieść w USA (Downs, 2005; Perveen, Kamruzzaman, & Yigitcanlar, 2018). Jednak jego popularyzacja rozpoczyna się zdecydowanie później. W 2005 r., we współpracy z Fundacją William J. Clinton, Cisco zrealizowało projekt polepszenia jakości życia w kilku metropoliach („Cisco and the Clinton Global Initiative”). Niewiele później IBM rozpoczął projekty „Smart planet” i „Smarter cities”, których rezultatem była m.in. budowa inteligentnych centrów operacyjnych (ang. Intelligent Operations Centre) odpowiedzialnych za zarządzanie w czasie rzeczywistym procesami zachodzącymi w miastach („IBM Intelligent Operations Center – Resources – United States”).

Choć nie ma jednego, wyczerpującego zbioru kryteriów, można ogólnie przyjąć, że to, co definiuje koncepcję smart city, to budowanie systemów miejskich gwarantujących wysoką jakość życia rozumianą jako zdrowe otoczenie oparte o gospodarkę obiegu zamkniętego, którego wpływ na środowisko jest albo neutralny, albo wręcz pozytywny (Angelidou, 2014). Poprzez technologię pozyskiwania i przetwarzania danych w formie cyfrowej, z rozlokowanych w infrastrukturze odpowiednich typów sensorów, możliwe jest m.in. integrowanie i prognozowanie procesów zachodzących w obrębie miast (np. efektywniejsze gospodarowanie transportem miejskim realizowanym przez różne typy środków komunikacji, obsługa imprez masowych, reagowanie na zdarzenia losowe, itd.) (Yigitcanlar, Foth, & Kamruzzaman, 2018). O ile racjonalizacja zarządzania zasobami miast nie wydaje się budzić wątpliwości, to stosowane do tego celu przez podmioty prywatne nowe technologie mogą pociągać za sobą poważne i kontrowersyjne konsekwencje (Grossi & Pianezzi, 2017; „IBM Intelligent Operations Center – Resources – United States”).

Podstawowym argumentem jest krytyka ostatnich motywacji idei smart city – cięcie kosztów, związane z uszczupleniem budżetów miast jako następstwem ostatniego kryzysu finansowego. Projektowanie oparte na tego typu założeniach, określane jako pochodna gospodarczych koncepcji neoliberalnych, z definicji skoncentrowane jest na realizacji zamierzonych celów ekonomicznych (np. optymalizacja wykorzystania infrastruktury elektrycznej). Aby spełnić określone współczynniki niezbędne są odpowiednie narzędzia analityczne, którymi dziś dysponują największe koncerny branży IT. Dla tego typu organizacji wyłania się nowa nisza - urynkowienie usług społecznych. Ten proces wydaje się naturalną konsekwencją koncepcji partnerstwa publiczno-prywatnego (Osborne, 1993). Jednak ze względu na rosnącą siłę korporacji IT trudno mówić o partnerstwie, szczególnie w skali miast, co znakomicie oddaje struktura powołanego dla Genui konsorcjum GSCA (Genoa Smart City Association) – łączny udział wszystkich podmiotów publicznych wynosi 12,6%, podczas gdy udział dużych spółek to 21,5%, a udział małych i średnich przedsiębiorstw to ponad 46% (Galbraith, 2014). Przy tego typu proporcjach zasadne wydają się pytania o wynik procesów decyzyjnych oraz mechanizmy rozstrzygnięć i procedury w sytuacjach, w których interes publiczny nie idzie w parze z interesem prywatnym.

Rosnąca rola biznesu w sferze publicznej jest jednym z kluczowych wyzwań dla projektowania dospołecznego. Liczne przykłady wdrożeń korporacji sektora IT w ramach miast, wskazują, że stosowany paradygmat projektowania skoncentrowany jest na technologii (Ben Letaifa, 2015). Przez definicję stoi to w sprzeczności z dedykowanym dla warstwy społecznej, podejściem jak participatory design. W konsekwencji występuje nie tylko konflikt priorytetów, ale szerzej wartości. Ten ostatni argument nie jest niestety stricte akademicki. Dysponujemy udokumentowaną aktywnością podmiotów analitycznych (pracujących na dużych zbiorach danych, tzw. big data), które kierując się pragmatyką rynku, w istotny sposób kształtowały rzeczywistość społeczną. Za pomocą fałszywych kont w mediach społecznościowych i wyrafinowanych metod automatyzacji publikowane były fałszywe treści, które odegrały istotną rolę w wynikach wyborów, czy referendów w kilku krajach (Kleinman, 2018); (Douglas, Karen and Ang, Chee Siang and Deravi, Farzin, 2017). Nawet gdyby pominąć możliwość kompromitacji czy nadużyć coraz większych zbiorów danych gromadzonych przez podmioty obsługujące smart city, to koncept projektowania skoncentrowany na technologii wciąż generuje spore ryzyko. Od kilku lat raportowane są próby prywatyzacji, a nawet monopolizacji usług społecznych (Evgeny Morozov, 2018; Kirstie Bellman, Jean Botev, Hanno Hildmann, Peter R. Lewis, Stephen Marsh, Jeremy Pitt, Ingo Scholtes, Sven Tomforde, 2017). Z gruntu niestabilny społecznie, wydaje się też organizowany przez korporacje sposób zarządzania procesami projektowymi, który zbudowany jest w kierunku ‘top-down’, podczas gdy pożądana partycypacja idealnej utopii demokratycznej pracuje ruchami oddolnymi, wg kierunku bottom-up.

Reklama

Choć koncept smart city jest często przywoływany jako odpowiedź na wymienione na początku wyzwania dot. zrównoważonej przyszłości, przegląd literatury nie wspiera w sposób jednoznaczny tego założenia (Kummitha & Crutzen, 2017); (Yigitcanlar i in., 2019). Można przyjąć paradoksalny wręcz scenariusz, w którym motywowane oszczędnością, zorientowane na technologię i cele środowiskowe miasta mogą nie być zrównoważone społecznie. Dlatego też część autorów przywołuje tzw. human-centered smart city, universal design, social design oraz design for social change, które równoważyłyby potrzeby wszystkich interesariuszy uwzględniając (pod)systemy: społeczny, polityczny, gospodarczy, środowiskowy (Manzini & Meroni, 2017)(Yigitcanlar i in., 2019).

Miasto i jego (re)definiowanie stanowią istotny obszar w teorii i praktyce obecnego projektowania, co wynika m.in. z rosnącej roli miast. W świetle radykalnej koncepcji decentralizacji władzy (tzw. wolnościowy municypalizm), którą w latach 70-tych XX w. sformułował Murray Bookchin, w przyszłości konfederacja miast zastąpiłaby państwa. W 1988 roku David Yencken zaproponował termin creative city („The Creative City Seminar”, 1988), który nabiera ciągle nowych znaczeń (Naylor & Florida, 2003). Choć potencjał innowacji i akceleracji procesów cywilizacyjnych towarzyszył miastom od ich początku, podobnie jak ciągła zmiana ich roli i specyfiki (Smith, 2009), w perspektywie najbliższych trzech dziesięcioleci miasta będą miejscem procesów transformacji na niespotykaną wcześniej skalę. Próbą radzenia, a nawet zarządzania tymi procesami są m.in. koncepcje smart city. Jednak ze względu na marginalizowanie roli człowieka (zarówno w projektowaniu jak i we wdrożeniach), być może ze względu na brak szerszej perspektywy systemowej, koncepcje te nie są w pełni satysfakcjonujące. Dlatego też w pierwszej kolejności warto zaproponować ramy projektowe, które uwzględnią m.in. założenia wrażliwości społecznej (Kirstie Bellman, Jean Botev, Hanno Hildmann, Peter R. Lewis, Stephen Marsh, Jeremy Pitt, Ingo Scholtes, Sven Tomforde, 2017), tak aby efektywnie projektować i realizować platformy dla stabilnych, otwartych, rezilientnych systemów społecznych funkcjonujących w przyszłym środowisku permanentnej zmiany.