„a” jak Aldus Manucjusz

Aldus Manucjusz (Aldus Pius Manutius Romanus) wykształcony Rzymie i Ferrarze, gdzie studiował łacinę i grekę, był wysokich lotów intelektualistą, który marzył o wydaniu drukiem wszystkich zachowanych dzieł greckich i rzymskich. W Wenecji w 1494 r założył swoją własną oficynę. Początkowo korzystał ze spuścizny po drukarni Nicolasa Jensona – znanego drukarza, który do druku wprowadził na stałe litery alfabetu łacińskiego, inspirowane kapitałą rzymską i małe litery wzorowane na minuskule karolińskiej. Dzięki Jensonowi renesansowa Europa porzuciła ciemne i wąskie składy czcionkami gotyckimi. Dziś kształty liter Nicolasa Jensona możemy podziwiać w cyfrowej adaptacji kroju – Adobe Jenson.

Oficyna Manucjusza z kolei odlała pierwsze w historii typografii kursywne czcionki (w wydanym w 1501 r. Eklogu Wergiliusza) zwane dziś kursywami aldyńskimi. Dla Manucjusza taka forma liter była bliższa greckim manuskryptom, które wydawał drukiem. Litery dla wydawanych dzieł sporządzał grawer, rytownik stempli i bardzo utalentowany kaligraf – Francesco Griffo z Bolonii. Tak narodziły się italiki początkowo zwane wenecjankami, ale później zmieniono nazwę na cześć państwa w którym powstały. Pierwotnie nie łączono ich z minuskułami prostymi, i co ciekawe, ich duże litery nie były pochyłe. Zachwycał się nimi sam Erazm z Rotterdamu, który w 1508 r. zjawia się w drukarni Aldusa, gdzie publikuje aldyńskie wydanie Adagi.Wprowadzenie do druku węższych od pisma prostego kursyw, umożliwiło zmniejszenie samej wielkości książki. Powszechny format folio (219 x 330 mm) zastąpiono formatem octavo (142,5 x 225 mm). Tak powstały pierwsze, małe i wygodne w użyciu książki kieszonkowe – aldyny. Węższe pismo i mniejszy format to także tańsza książka. I tak ekonomia wpłynęła na ilość i dostępność sprzedawanych książek, a ich tematyka (literatura piękna, filozofia i nauka), na rozpowszechnienie i odkrycie dzieł antycznych w całej Europie.

O poziomie wydań weneckiej drukarni świadczy fakt, że nie była ona tylko drukarnią nakładową, ale także ogniskiem intelektualnym humanistycznej Europy. Manucjusz stworzył u jej boku – na wzór Akademii Platońskiej – Wenecką Nową Akademię Aldusa Manutiusa. Tu uczeni tamtych czasów, zarówno Włosi, jak i cudzoziemcy, mogli pracować nad redakcją i korektą zebranych rękopisów. Mocno przy tym wspierali nowatorskie poczynania Manucjusza, który wprowadzał najwyższe standardy formy, jak i treści. Prawie wszystkie jego książki poprzedzone były przedmowami w których wymieniano listę pracujących nad nią humanistów, a starannie opracowane komentarze, indeksy, spisy treści i słowniki czynią z wydań Aldusa prekursora naukowych opracowań wydawniczych. Dzięki temu czytelnik otrzymywał wysokich lotów tekst, w pięknej oprawie edytorskiej, a pierwszy w historii książki sygnet wydawniczy drukarni Aldusa Manucjusza – kotwica z delfinem stał gwarancją naukowej jakości i pięknej typografii (rys. 1a).

Wydawane, najpierw przez Manucjusza, a później przez jego następców przez prawie sto lat, publikacje liczyły 1100 tytułów głównie literatury greckiej, nieco mniej starożytnego Rzymu a zdarzały się także publikacje literatury hebrajskiej. W krótkim czasie oficyna Manucjusza zyskała miano najważniejszej na starym kontynencie. Była wzorem do naśladowania, a właściwie do niepohamowanego kopiowania wydań dzieł antycznych.

„b” jak bazowa linia pisma

Między zapisem tekstowym a nutowym jest pewne podobieństwo. Polega ono na pięciu poziomych liniach, które w zapisie nutowym określają wysokość dźwięków a w tekstowym położenie i wysokość liter, wielkość ich wydłużeń górnych i dolnych a także umiejscowienie akcentów (rys 2a).

Cechą indywidualną każdego kroju może być ich położenie, za wyjątkiem linii bazowej, która zawsze przyjmuje wartość zero. W starożytnych literach łacińskich, które są archetypem naszego alfabetu, były dwie linie pisma – górna i dolna, gdyż alfabet ten składał się tylko z majuskuł (duża litera, wersalik). Podobnie było w uncjale majuskułowej używanej w kodeksach w III–X w. Dzięki liniom pisma łatwiej nam porównywać ze sobą kroje. I tak oto cechą liter renesansowych jest to, że wydłużenia górne sięgają nieco ponad górną linię pisma, zwaną dla większej precyzji także linią wersalików. Później w historii wielkość wydłużeń górnych pokrywała się z górną linią pisma. We współczesnych projektach krojów dziełowych (przeznaczonych do składu tekstów ciągłych), by zwiększyć rozróżnialność liter np. dużego „I” i małego „l” sięga się po renesansowe wzorce, które po dziś uchodzą za najbardziej sprzyjające czytelności (rys. 2b).

Innym ważnym parametrem w typografii jest tzw. wysokość x. Jest to wysokość małych liter (bez wydłużeń dolnych i górnych) i ich proporcja w stosunku wysokości dużych liter. Na rys. 2b wszystkie kroje liter mają ten sam stopień pisma. Mimo to, widać wyraźnie różnicę w ich proporcjach. Wysokość x ma istotne znaczenie w wyborze liter do czytania z dużej odległości – np. w systemach informacji wizualnej. Takie litery po prostu optycznie są większe i czytelniejsze z dużego dystansu.

Spośród wszystkich linii pisma, najbardziej znacząca dla składów tekstowych jest linia bazowa. W wersach tekstu jej skok zawsze jest równy interlinii. Za każdą dobrze zaprojektowaną stroną publikacji kryje się niewidzialna struktura zwana siatką, która porządkuje przestrzeń wprowadzając ład i harmonię. Siatka dzieli stronę w pionie – na łamy tekstowe (inaczej ramki w których umieszcza się tekst) – i poziomie za pomocą siatek linii bazowych (baseline grid; rys. 2c).

Siatki linii bazowych powinny mieć gęstość (skok) interlinii tekstu głównego (chlebowego). Na siatkach linii bazowych wyrównany jest tekst i osadzony na nich właśnie linią bazową pisma. Tam, gdzie zasada siatki jest ściśle przestrzegana widać, że odpowiadające sobie wiersze w sąsiednich łamach tekstu są wyrównane w poziomie. Na rys. 2c pokazane są dwa łamy tekstowe – główny (szerszy) i pomocniczy przeznaczony na marginalia. W pomocniczym krój tekstu jest mniejszy, zatem proporcjonalnie mniejsza powinna być też jego interlinia. Parametry interlinii marginaliów powinny być tak dobrane, by co któryś wers tekstu wyrównał się z siatką linii bazowych tekstu głównego. W przedstawionym przykładzie parametry typograficzne tekstu głównego to 14/16 pt (stopień pisma/interlinia), a marginaliów 10/12 pt, zatem co 4 linijka wyrównuje się do siatki.

Te same ustawienia siatki linii bazowych powinny być w całej publikacji np. książkowej. Dzięki temu tekst na kartkach zadrukowanych dwustronnie wypada zawsze w tym samym miejscu – fachowo to skład na register. Jeśli tak nie jest, litery z przeciwnej strony będą przebijały między wiersze, co ma wpływ na czytelność i komfort użytkownika – rys. 2d. W książkach łatwo to sprawdzić, wystarczy podnieść kartkę w kierunku źródła światła.