Przed sprawą Unabombera FBI wykorzystywało tzw. „profil behawioralny sprawcy”. Działo się tak wtedy, gdy policja lub właśnie FBI nie mogły zawęzić kręgu podejrzanych tradycyjnymi metodami policyjnymi, zwłaszcza w przypadku seryjnych morderstw i ataków terrorystycznych. Podstawą takiego profilu były z jednej strony obserwacje z miejsca przestępstwa i ślady kryminalistyczne, np. sposób popełnienia morderstwa, w tym np. budowa bomby, z drugiej strony – szczególnie w przypadku zabójców seryjnych – pewne powtarzające się elementy, świadczące o stosowaniu charakterystycznego dla sprawcy rytuału. Wykorzystywano też znane zachowania wcześniej złapanych przestępców oraz ich dane demograficzne: wiek, w USA rasa, wykształcenie, wychowanie itd. Rozumowano w skrócie następująco: jeżeli np. większość dotychczasowych zamachów bombowych (albo wszystkie, gdzie sprawcę wykryto), popełniali mężczyźni w wieku 25-30 lat, biali, niewykształceni, to jest duże prawdopodobieństwo, że kolejne ataki są dziełem takiej właśnie osoby. Tego typu informacje oczywiście nie pozwalają zidentyfikować sprawcy, ale pozwalają zawęzić krąg podejrzanych.

Istotą profilowania behawioralnego jest zatem porównanie cech popełnianego przestępstwa z innymi przestępstwami i założenie, że poszukiwany sprawca jest podobny do złapanych na podobnym przestępstwie. Natomiast profilowanie lingwistyczne, opisane w pierwszym wpisie, pozwala na ustalenie pewnych cech sprawcy, jeżeli oczywiście ten sprawca coś napisał, wspólnych grupie ludzi niemających zwykle nic wspólnego z przestępstwami. Profil behawioralny Unabombera opisywał osobę młodą i słabo wykształconą. Z profilu lingwistycznego sporządzonego przez Rogera Shuya na podstawie listów Unabombera do prasy i liczącego kilkadziesiąt stron manifestu, zatytułowanego Industrial Society and Its Future („Społeczeństwo przemysłowe i jego przyszłość”), wyłaniał się zupełnie inny obraz.

Po pierwsze, autor nie mógł być człowiekiem niewykształconym. Początkowo jednym z dodatkowych argumentów za takim opisem były pozorne błędy ortograficzne, np. pojedyncze litery tam, gdzie powinny być podwojone, np. w słowie willfully pisanym wilfully Jednak Shuy zauważył, że autor listów i manifestu jest w swojej pisowni bardzo konsekwentny, a taka uproszczona pisownia była w latach 40.-50. XX wieku stosowana w wychodzącej w Chicago gazecie codziennej „Chicago Tribune”. Jej właściciel był zwolennikiem radykalnego uproszczenia angielskiej ortografii i wymuszał na swoich dziennikarzach taką właśnie pisownię. Swoją drogą – szkoda, że mu się nie udało przeforsować tych koncepcji – byłoby nam dużo łatwiej pisać po angielsku. Te wszystkie elementy pokazano w serialu.

Ponadto w tekstach Unabombera pojawiały się słowa książkowe, świadczące o wykształceniu, takie jak np. tautology (tautologia). Autor stosował długie, rozbudowane i poprawnie skonstruowane zdania, w dodatku używał wyszukanych form gramatycznych. Ten aspekt jest w serialu mniej obecny, bo gramatyka jest mniej filmowa.

Industrial Society and Its Future w formie przypominał pracę magisterską lub doktorską, świadczył także o erudycji autora w zakresie nauk społecznych, niemniej – mimo wspomnianego wyżej wyszukania językowego – pod względem stylu i interpunkcji nie spełniał wymogów stawianych pracom w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych. Shuy doszedł do wniosku, że autor musiał mieć wykształcenie wyższe, ale w dziedzinie nauk ścisłych. Po otrzymaniu manifestu FBI zwróciło się zresztą do wykładowców akademickich z zapytaniem, czy w autorze tego tekstu nie rozpoznają jakiegoś swojego byłego studenta. Postępowanie to nie przyniosło żadnych efektów, a w serialu przedstawione jest jako zebranie naukowców, samych starszych mężczyzn, które przeradza się w kłótnię na temat wyższości dyscyplin humanistycznych i społecznych nad naukami ścisłymi albo odwrotnie. Jedyne sensowne pytanie – na temat tytułu, jakim opatrzona jest errata – zadaje Natalie Shilling, filmowe alter ego (tfu, serialowy odpowiednik) Shuya. Po drugie, autor tekstów musiał być starszy niż to wynikało z profilu behawioralnego. Jeżeli był czytelnikiem Chicago Tribune w latach 50., nawet jako młody chłopiec, to w latach 90. musiał mieć ponad pięćdziesiąt lat, a nie trzydzieści, czy nawet czterdzieści, co sugerowały kolejne profile behawioralne.

Warto bowiem wiedzieć, że ludzie przyzwyczajają się do ortografii, jaka obowiązuje w czasach, gdy nabywają sprawności w pisaniu. Jeżeli w ich dorosłym życiu reguły ortografii się zmienią, muszą się na nowo przyzwyczajać i albo im się to udaje, albo nie. Moja bardzo dobrze wykształcona babcia, urodzona w 1900 roku, do końca życia pisała niema zamiast nie ma w znaczeniu ‘nie jest’, a moja jeszcze lepiej od niej wykształcona matka pisała łącznie wiele wyrażeń pisanych dziś rozdzielnie. Mnie w języku polskim trudność sprawia zmiana reguł rządzących pisownią nie z imiesłowami odmiennymi. Odruchowo w pewnych sytuacjach piszę je rozdzielnie, a dopiero później poprawiam. Z kolei w hiszpańskim dopadła mnie inna reforma. Gdy uczyłam się tego języka dekady temu, obowiązywała zasada dotycząca zapisu akcentu: pisownią z akcentem graficznym i bez odróżniało się wyrazy homonimiczne, np. zaimki wskazujące używane samodzielnie i w połączeniu z rzeczownikami, np. éste i este ‘ten’, a także sólo ‘tylko’ i solo ‘sam’. W 2010 r. Real Academia de la Lengua (Królewska Akademia Języka) zniosła to rozróżnienie, a mimo to wciąż stawiam te akcenty, by potem przy redagowaniu tekstu je skwapliwie usuwać.

Innych elementów profilu w serialu nie pokazano, choćby tego, że o wieku autora świadczył zestaw cytowanych w manifeście prac: pochodziły one z lat 70., co świadczyło o tym, że autor musiał studiować w tym właśnie okresie. Co więcej, że w pewnym momencie zerwał kontakt ze światem nauki.

Wśród pozostałych cech, pozwalających ustalić wiek autora, Shuy wymienia między innymi używane przez niego słowo broad (pogardliwe określenie kobiety, bliskie współczesnemu polskiemu laska, ale w latach 90. już przestarzałe), Negro (uznane za obraźliwe pod koniec lat 60.) – zwłaszcza w partiach manifestu, gdzie akademicki styl autora się załamywał – a także używanie wyłącznie form męskich his, him (jego) w zdaniach ogólnych, zamiast używanych powszechnie w latach 90. form inkluzywnych, np. his or her (jej lub jego). Dodatkową poszlaką na temat wieku autora było użycie wyrażenia Holy Robots, używanego przez Robina w telewizyjnym serialu dla młodzieży z lat 60opartym na komiksie o Batmanie.

Analizując teksty Unabombera, Shuy ustalił nie tylko, że prawdopodobnie w latach 50. musiał on mieszkać w Chicago, lecz także, że najprawdopodobniej przez jakiś czas mieszkał na zachodzie USA. Świadczyło o tym użycie rzeczownika sierra zapożyczonego z hiszpańskiego i używanego głownie w Kalifornii, w odniesieniu do łańcucha gór lub wzgórz. Jednak w tekście nie występowały inne wyrazy charakterystyczne dla tego regionu, takie jak np. fork w znaczeniu ‘odnoga strumienia’ czy mesa, też z hiszpańskiego, oznaczającego płaskowyż. Shuy doszedł do wniosku, że autor owszem, mieszkał jakiś czas w Kalifornii, ale stamtąd nie pochodził, zwłaszcza, że używał też innego wyrażenia charakterystycznego dla mieszkańców północnych regionów USA, mianowicie rearing children ‘wychowanie dzieci’, a nie raising children.

Badając inne charakterystyczne sformułowania, zauważył, że Unabomber posługuje się on zwrotami zaczerpniętymi z Biblii i z języka religijnego. Pewne wyrażenia oraz treści manifestu pozwoliły także sformułować hipotezę, że autor tekstów otrzymał wychowanie religijne w konfesji katolickiej.

Podsumowując: profil lingwistyczny autora listów do prasy i manifestu wskazywał na to, że jest to osoba co najmniej 50-letnia, z wyższym wykształceniem w naukach ścisłych, która spędziła dzieciństwo lub wczesną młodość w Chicago, pochodziła z północnej części USA, lub tam spędziła większość życia, mieszkała jakiś czas w Kalifornii, wywodziła się z rodziny katolickiej. Wszystkie te hipotezy okazały się trafne, gdy zidentyfikowano i aresztowano Unabombera: Teda Kaczynskiego.

W następnych odcinkach między innymi:

• Profilowanie lingwistyczne jest starsze niż lingwistyka
• Profil lingwistyczny a ustalanie autorstwa
• Co wspólnego ma praojczyzna Słowian z poszukiwaniem Unabombera?

Językoznawstwo, czyli inaczej lingwistyka, jako odrębna dyscyplina wykształciło się dopiero w XIX wieku. Nie znaczy to oczywiście, że wcześniej nie zajmowano się językiem i nie zastanawiano się nad jego naturą. Podobnie, profilowanie lingwistyczne, czyli rozpoznawanie, czy mówiący jest członkiem naszej społeczności albo tym, za kogo się podaje, jest znacznie starsze.

Wspomniany w poprzednim odcinku Roger Shuy¹ jako przykład, być może najstarszej znanej wzmianki o profilowaniu lingwistycznym, podaje tekst Księgi Sędziów:

4 Wówczas Jefte zebrał wszystkich mężów z Gileadu i rozpoczął walkę z Efraimitami. Mężowie z Gileadu pokonali Efraimitów, gdyż ci mówili: «Jesteście zbiegami z Efraima, o Gileadczycy, którzy przebywacie wśród Efraimitów i Manassytów». 5 Następnie Gileadczycy odcięli Efraimitom drogę do brodów Jordanu, a gdy zbiegowie z Efraima mówili: «Pozwól mi przejść», Gileadczycy zadawali pytanie: «Czy jesteś Efraimitą?» – A kiedy odpowiadał: «Nie», 6 wówczas nakazywali mu: «Wymówże więc Szibbolet». Jeśli rzekł: Sibbolet – a inaczej nie mógł wymówić – chwytali go i zabijali u brodu Jordanu. Tak zginęło przy tej sposobności czterdzieści dwa tysiące Efraimitów². 

Gileadczycy wykorzystali fakt, iż Efraimici mówili innym dialektem języka hebrajskiego: przyjmuje się, że tam, gdzie w wymowie Gileadczyków pojawiał się dźwięk zbliżony do polskiego sz (spółgłoska szczelinowa przedniojęzykowo-dziąsłowa), w dialekcie Efraimitów występował raczej dźwięk zbliżony do polskiego s, (spółgłoska szczelinowa przedniojęzykowo-zębowa). Podstawą takiego wnioskowania jest zastosowany w oryginalnej Księdze Sędziów zapis: wymowę Gileadczyków oddano stosując znak ש, natomiast wymowę Efraimitów – stosując znak ס (niektórzy badawcze twierdzą, że być może te zapisy nie oddają dobrze faktycznej wymowy, a jedynie po prostu różnicę między sposobem wymawiania). Samo słowo szibbolet najprawdopodobniej było homonimiczne i oznaczało kaczan kukurydzy lub strumień/ prąd rzeczny³. Część badaczy sugeruje, że ze względu na sytuację (bliskość rzeki) musiało chodzić o znaczenie odnoszące się do wody. Jeżeli faktycznie były to homonimy, nie ma to znaczenia.

Słowo szybolet (bo taka jest jego polska pisownia) lub jego odpowiedniki oddawane inną pisownią to słowo międzynarodowe, odnotowane w bardzo wielu językach. Słownik języka polskiego PWN podaje następującą definicję: «hasło rozpoznawcze, często zawierające głoskę albo wyraz, których cudzoziemiec nie potrafi wymówić»⁴.

Można znaleźć wiele przykładów zastosowania takich haseł w dawnej i niedawnej historii. Trudne dla cudzoziemca lub mieszkańca innego regionu słowa wykorzystywane są do identyfikacji wroga. Ponadto można – w celu zabezpieczenia się przed skrytym atakiem nieprzyjaciela na własne pozycje – przyjąć jako hasło lub odzew słowo lub wyrażenie, będące właśnie szyboletem. Wiele źródeł podaje, że w czasie II wojny światowej Amerykanie w Europie bardzo często tworzyli hasła z wyrazów zawierających th lub w, np. wishing well ‘studnia życzeń/ życząc dobrze’; Niemcy mieli kłopoty z ich poprawnym wymówieniem, gdyż dźwięków takich nie ma w niemieckim, i byli rozpoznawani przez wartowników. Z kolei na Pacyfiku Amerykanie stosowali hasła z l lub r, gdyż w japońskim nie są to odrębne fonemy, czyli dźwięki pozwalające odróżnić odrębne wyrazy, lecz tzw. warianty tego samego fonemu, wymawiane wymiennie. Takim słowem, pozwalającym od razu rozpoznać Japończyka, było lollapaloosa (do tej kwestii jeszcze wrócimy w kolejnym odcinku).

W angielskojęzycznej Wikipedii w haśle shibbolet można znaleźć wiele przykładów historycznych szyboletów. Czasami historycy języka i językoznawcy kwestionują ich autentyczność, ale są wspominane w źródłach historycznych. Być może dlatego, że autorzy tych zapisów też potrafili przeprowadzać intuicyjne profilowanie lingwistyczne i wiedzieli, że wrogowie wymawialiby nawet te wymyślone słowa inaczej niż swoi.

Z kolei polska Wikipedia wspomina dwa, jeden z historii Polski, drugi z historii Ameryki Łacińskiej. Pierwszy z nich to wykorzystanie frazy „soczewica, koło, miele i młyn” dla odróżnienia mieszczan niemieckich od polskich w Krakowie, po stłumieniu buntu wójta Alberta (1311). Mieszczaństwo niemieckie, właśnie pod wodzą Alberta, było przeciwne Władysławowi Łokietkowi i sprzyjało czeskiemu królowi, Janowi Luksemburczykowi, przed którym otworzyło zresztą bramy miasta. Po stłumieniu buntu, mieszczan niemieckich represjonowano, a testem polskości miało być wspomniane wyżej wyrażenie. Istnieje wiele wzmianek na ten temat w kilku popularnych opracowaniach. Chociaż, jak przekonująco pisze bloger Ryuuk:

Ten tzw. test polskości jest jednak bardzo mało prawdopodobny. Jedynym źródłem jest „Rocznik Krasińskich”, znany z XVI-wiecznej kopii. Poza tym, gdyby faktycznie w ten sposób karano śmiercią Niemców, czy też nie-Polaków, to dokonano by prawdziwej rzezi w Krakowie, bo przecież polskich mieszczan było wtedy naprawdę niewielu…⁵

Znacznie bardziej krwawe i tym razem prawdziwe jest drugie wspomniane w polskiej Wikipedii wydarzenie, a mianowicie „masakra pietruszkowa” (hiszp. la masacre de perejil, fr. massacre du persil), która miała miejsce w październiku 1937 r. w Dominikanie: hiszpańskojęzycznej republice dzielącej wyspę Haiti z francuskojęzycznym państwem Haiti. Oprócz francuskiego (wtedy jedynego języka oficjalnego Republiki Haiti) używany tam jest tzw. haitański kreolski, oparty częściowo na francuskim, ale ze znaczącymi zmianami również w wymowie. Haitański kreolski jest obecnie drugim językiem oficjalnym Republiki Haiti.

Sytuacja ekonomiczna Republiki Haiti była znacznie gorsza niż Republiki Dominikany. Haitańczycy nielegalnie przekraczali granicę Dominikany i zatrudniali się w rolnictwie. Zgadzali się na niemal niewolnicze warunki pracy, trudno się więc dziwić, że właściciele ziemscy woleli zatrudniać właśnie ich, a nie Dominikańczyków⁶. Brzmi znajomo? Dalej też będzie znajomo, tylko jeszcze gorzej.

Kryzys ekonomiczny końca lat dwudziestych XX wieku i jego skutki dla gospodarki Dominikany spowodowały wzrost nastrojów antyhaitańskich, skierowanych przeciwko ekonomicznym migrantom⁷. Według niektórych badaczy elementem rosnącej niechęci do przybyszów był rasizm (skąd my to znamy?): wśród Haitańczyków znacznie większa jest przewaga osób czarnoskórych, potomków dawnych niewolników, niż wśród mieszkańców Dominikany. Niemniej ważną rolę w potęgowaniu niechęci do przybyszów odgrywały względy ekonomiczne i demograficzne. Ówczesny dyktator Republiki Dominikany, Rafael Leónidas Trujillo zagrał kartą narodowościową: zaczął mówić o zagrożeniu „pokojową inwazją [!] Haitańczyków, którzy mieliby zająć całą wyspę”⁸ – paralele nasuwają się same.

W rezultacie 12 października 1937 roku doszło do masakry, w której zginęło między 17 a 35 tysięcy haitańskich migrantów. Była to akcja wojskowa, zarządzona przez dyktatora. W celu odróżnienia Haitańczyków od Dominikańczyków żołnierze pokazywali osobom czarnoskórym pietruszkę (po hiszpańsku perejil, wymawiane w przybliżeniu [perechil] z akcentem na ostatnią sylabę) i kazali ją nazwać. Czarnoskórzy Dominikańczycy, mówiący po hiszpańsku, nie mieli problemu z wymówieniem tego słowa, natomiast Haitańczycy, posługujący się wspomnianym już haitańskim kreolskim, nie byli w stanie tego zrobić. W haitańskim kreolskim nie ma dwóch dźwięków występujących w hiszpańskim słowie: ani zbliżonego do polskiego ch, lecz wymawianego bardziej „gardłowo”, oddawanego w pisowni przez j, ani r (inaczej niż we francuskim, gdzie w niektórych wariantach występuje r podobne do polskiego). Słowo oznaczające pietruszkę brzmi po haitańsku pegsil.

Zwłoki zamordowanych Haitańczyków wrzucono do rzeki, której francuska nazwa to Rivière Massacre (rzeka Masakra), nazwanej tak dla upamiętnienia dysputy granicznej jeszcze z czasów kolonialnych. Nomen omen…

W następnych odcinkach między innymi:

• Profil lingwistyczny a ustalanie autorstwa
• Co wspólnego ma praojczyzna Słowian z poszukiwaniem Unabombera?

Kwestią, do której – jak się zdaje – producenci podeszli skrupulatniej, był język: w przeważającej części serialu słyszymy angielski, jednak w kilku scenach przedstawiających konfrontację Anglosasów z Wikingami, by zamarkować różnice językowe, pojawiają się staroangielski oraz staronordycki. O napisanie dialogów poproszono mediewistyczne ekspertki: dr Kate Wiles z Uniwersytetu w Leeds oraz dr Erikę Sigurdson z Uniwersytetu Islandzkiego.

W każdym z tych epizodów bohaterowie nie rozumieją się i muszą korzystać z pomocy tłumacza – czasem jest nim Athelstan, angielski mnich wzięty do niewoli, który (czego dowiadujemy się z drugiego odcinka) zna język nordycki, ponieważ podróżował po świecie. Później tłumaczy także sam Ragnar, który z pomocą Athelstana nauczył się angielskiego. Widzimy to choćby w trzecim odcinku pierwszego sezonu, kiedy to drużyna Wikingów na głos snuje mało przyjazne zamiary, zaś stojący naprzeciwko nich Anglosasi, niczego nie pojmując, oferują im pokój. Jednak czy rzeczywiście użytkownicy staroangielskiego i staronordyckiego – języków wywodzących się z tej samej rodziny – nie rozumieli się nawzajem? Innymi słowy, czy Ragnar musiał uczyć się języka Athelstana, by móc rozmawiać ze swoimi przeciwnikami? I czy językoznawcy są w stanie odpowiedzieć na to pytanie, skoro mowa o językach używanych przed ponad dziesięcioma wiekami? Z jakich źródeł mogą skorzystać, próbując wyjaśnić taką zagwozdkę?

Jak zatem można dojść do tego, czy Anglosasi i Wikingowie się rozumieli? Językoznawstwo postanowiło sobie odpowiedzieć na to pytanie, korzystając z wyników współczesnych badań dotyczących sytuacji kontaktu językowego, które przeprowadzono m.in. na imigrantach w USA. Uznano bowiem, że przed wiekami użytkownicy jednego języka, sąsiadując z użytkownikami innego języka, zapewne wykazywali podobne zachowania, z jakimi mamy do czynienia dziś. Prowadzenie tego typu analiz w duchu socjolingwistyki - działu językoznawstwa, który zajmuje się związkiem między językiem a jego kontekstem społecznym - opiera się na czterech podstawowych metodach:

1. przebadaniu respondentów pod kątem stopnia rozumienia teksów i nagrań innego języka/ dialektu (dowód empiryczny)
2. wywiadach z respondentami (dowód anegdotyczny)
3. przeprowadzeniu analizy porównawczej języków (dowód filologiczny) 
4. zbadaniu relacji między użytkownikami badanych języków (dowód społeczny)³.

Jak jednak przeprowadzić badanie tego rodzaju, skoro mówimy o użytkownikach, którzy żyli ponad tysiąc lat temu? Z doniesień Matthew Townenda⁴, autora monografii poświęconej anglo-nordyckim relacjom, wbrew pozorom nie jest to niewykonalne. Co do pierwszej metody, zamiast klasycznych testów zbadano np. zapisane w różnego rodzaju źródłach nazwy miejscowości. Okazało się, że nierzadko Wikingowie, przejmując tę czy inną osadę od Anglosasów, zmieniali nazwę, tłumacząc angielskie słowa na nordycki, co sugeruje, że musieli je rozumieć (np. Shipton, gdzie ship oznacza ’statek’, zaś ton ’miasto’, zmieniono na Skipton, gdzie skip to nordycki odpowiednik ship). Anglosasi, przejmując wikińskie osady, robili podobnie. Co więcej, pożyczali nordyckie wyrazy, łącząc je z rodzimymi i w ten sposób tworząc nowe nazwy. Jeśli natomiast chodzi o wywiady, sięgnięto do kronik i utworów literackich, szukając w nich potwierdzenia ewentualnego zrozumienia lub jego braku. I tak, na przykład, w islandzkiej „Gunnlaugs saga ormstungu” spisanej w XIII wieku, ale opowiadającej historię z przełomu dziesiątego i jedenastego wieku, znaleziono następujący fragment:

Ein var þá tunga á Englandi sem í Nóregi ok í Danmörku. En þá skiptust tungur í Englandi, er Vilhjálmr bastarðr vann England. Gekk þaðan af í Englandi valska, er hann var þaðan ættaðr. (Gunnlaugs saga ormstungu, Rozdział 7)

Jednaki był w ten czas język w Anglii, jak i w Norwegii i Danii. Ale język w Anglii zmienił się, kiedy kraj podbił William Bękart. Od tego czasu bowiem w Anglii mówiono po francusku, jako że był on z Francji⁵.

Podobny przekaz znajdujemy w islandzkim „Pierwszym traktacie o gramatyce” z XII w., gdzie pojawia się następująca wzmianka o Anglikach:

…alls vé e um einna tungu, þó at gǫ zk hafi mjǫk…

(…) mamy jeden język, choć jeden [z tych dwóch języków] zmienił się bardzo (…) („Pierwszy traktat o gramatyce” l. 12)⁶

Powyższych źródeł literackich nie można wprawdzie traktować dosłownie, ponieważ zostały spisane, kiedy już epoka wikińska w Anglii dobiegła końca. Stanowią jednak ważną wskazówkę potwierdzającą, że w kulturze zachowała się pamięć o tym, że użytkownicy obu języków byli świadomi podobieństw między nimi.

Trzecia metoda – lingwistyczna analiza porównawcza nastręcza mniejszych problemów. Można bowiem porównać angielskie i nordyckie wyrazy, zestawiając je dodatkowo z formami języka pragermańskiego, które odtworzono na podstawie rekonstrukcji historycznej (opartej na pewnych regularnościach w zmianie językowej). Porównania takie pokazują, że mimo pewnych - czasami dość daleko posuniętych zmian w wymowie i gramatyce, na poziomie leksykalnym języki wykazywały nadal sporo podobieństw, co widać choćby w poniższych przykładach⁷:

Ostatnia z metod, zbadanie relacji społecznych obu grup, w przypadku Wikingów i Anglosasów również nie nastręcza trudności, zachowało się bowiem wiele tekstów potwierdzających wszelkiego rodzaju prawne ustalenia dotyczące, na przykład, płacenia trybutu (za czasów częstych konfliktów) czy (później) przejmowania ziem i odkupywania skradzionych dóbr itp. Dodatkowo intensywne kontakty – m.in. handlowe – oraz wzajemne wpływy potwierdzają różnego rodzaju znaleziska archeologiczne. Jest to o tyle istotne, że związek między zrozumieniem języka a relacjami społecznymi jest obustronny, tzn. nie jest tak, że zrozumienie jest warunkiem nawiązania takich relacji, ale że relacje na różnym poziomie skłaniają do wypracowania strategii, które wspomagają zrozumienie (użytkownicy starają się dostosować swój język do rozmówcy, bowiem w ich interesie jest obopólne porozumienie).

Na co zatem wskazują wyniki badań nad anglo-nordyckim zrozumieniem? Na pewno nie można przyjąć za „oczywiste”, że Wikingowie najeżdżający Wyspy w VIII czy IX wieku, „bez problemu” rozumieli Anglosasów, językoznawstwo historyczne musi bowiem być ostrożne w swoich twierdzeniach. Można jednak założyć (głównie na podstawie porównawczej analizy językowej), że poziom zrozumienia miął szansę być spory. Dodatkowo, dowody zgromadzone na poziomie empirycznym, anegdotycznym i społecznym wskazują na to, że wraz z rozwojem osadnictwa wikińskiego w Anglii, użytkownicy obu języków najpewniej wypracowali strategie, które mogły zwiększyć zrozumienie nordycko-angielskie. Potwierdzeniem zbliżenia się obu języków jest zresztą silny wpływ skandynawski na słownictwo angielskie; do codziennej angielszczyzny przeniknęło bowiem mnóstwo wyrazów o nordyckich korzeniach, jak choćby te zaznaczone w następującym zdaniu:

By mistake her husband gave their sick kids some cake.

Wracając do pytania postawionego w tytule, można zatem uznać, że Ragnar nie musiał się specjalnie uczyć języka swoich anglosaskich przeciwników, choć z początku mógł mieć pewne problemy ze zrozumieniem ich. Natomiast jego potomkowie, którzy – według podań na Wyspach zabawili dłużej, takich problemów mieli prawdopodobnie o wiele mniej.

Zacznijmy od tego, z czym w ogóle mamy do czynienia. Tzw. tłumaczenie maszynowe (ang. machine translation, MT) lub „tłumaczenie automatyczne”, jest dziedziną językoznawstwa komputerowego, czyli nauki zajmującej się takimi zagadnieniami, jak sztuczna inteligencja czy wykorzystanie korpusów językowych. Jest to więc nauka i jako taka opiera się na doświadczeniu i eksperymencie.

Pierwszym doświadczeniem, które – jak twierdzi wielu znawców tematu – zapoczątkowało obserwowany dziś gwałtowny rozwój technologii MT, był eksperyment przeprowadzony w Georgetown 7 stycznia 1954 roku, kiedy to eksperci z firmy IBM, wraz z naukowcami z Georgetown University, z powodzeniem uzyskali przekład ok. 60 zdań z języka rosyjskiego na język angielski za pomocą komputera. Maszyna, która została zaprzęgnięta do tego zadania, posiadała w swojej pamięci tylko 250 słów, a jej składnia robocza obejmowała zaledwie sześć reguł, według których ten skromny zasób słów był wykorzystywany do budowania zdań.

Reguły składni komputera z Georgetown także nie były przesadnie skomplikowane – oto ich pełny zestaw:

Źródło: W. Hutchins, The Georgetown-IBM experiment demonstrated in January 1954 (www.hutchinsweb.me.uk/AMTA-2004.pdf).

Pomimo tego, że zdania przeznaczone do tłumaczenia w ramach eksperymentu były starannie wyselekcjonowane, a samo tłumaczenie było oparte zasadniczo na podstawianiu jednostek leksykalnych, to eksperyment, o którym „The New York Times” napisał dzień później pod nagłówkiem „Szybki, elektroniczny tłumacz bez trudu przekłada rosyjski na angielski”, spowodował falę zainteresowania tłumaczeniem maszynowym, za którą poszły miliony dolarów na dalsze badania.

Nic zatem dziwnego, że od tamtego czasu technologia stojąca za tłumaczeniem automatycznym rozwinęła się w znacznym stopniu. W toku intensywnych badań wypracowano wiele różnych metod tłumaczenia maszynowego, jedną z których jest tzw. technologia tłumaczenia bezpośredniego, której przykładem był właśnie słynny eksperyment z Georgetown.

Oprócz tego znane są tzw. systemy przekładu składniowego oraz, stanowiące w pewnym sensie ich rozwinięcie, systemy powierzchniowego transferu semantycznego, których działanie opiera się na drzewie składników syntaktycznych, według którego algorytm programu podstawia odpowiednie elementy zdania do tekstu przekładu. Program wykorzystuje różne stopnie złożoności drzew syntaktycznych, w tym najprostsze:

Źródło: https://linguistics.stackexchange.com/questions/19006/analyzing-negation-with-a-syntactic-tree.

Jak i nieco bardziej skomplikowane:

Źródło: https://tex.stackexchange.com/questions/111196/how-to-create-syntactic-trees-and-align-them-in-latex.

Oprócz tego istnieją także tzw. międzyjęzykowe systemy tłumaczenia automatycznego wykorzystujące uniwersalny język pośredni (tzw. interlingwa), gdzie tłumaczenie jest dwuetapowe i zaczyna się od przekładu z języka wyjściowego na wspomnianą interlingwę, a kończy na tłumaczeniu z interlingwy na język docelowy. Dalej mamy do czynienia z tzw. tłumaczeniem maszynowym opartym na przykładach, które wykorzystuje wcześniej przetłumaczone i podzielone na mniejsze fragmenty teksty, gdzie tłumaczenie jest tworzone na podstawie aproksymacji i podobieństwa do innych, wcześniej przetłumaczonych tekstów przechowywanych w specjalnej bazie danych. Najbardziej popularny i, jak się wydaje (przynajmniej do niedawna), zdecydowanie najbardziej skuteczny jest system tzw. tłumaczenia statystycznego oparty na modelach statystycznych tworzonych na podstawie analizy korpusu tekstów równoległych w danej parze językowej. System ten wykorzystuje następujący wzór:

z którego wynika, że równie istotny, jak przechowywany w programie model języka P(e) jest zbiór danych wejściowych. Słowem, im więcej danych, tym lepsze działanie algorytmu systemu.

Mechanizm tłumaczenia statystycznego leży u podstaw wspomnianego już, bardzo popularnego, programu google translate, który z tego powodu często nieprecyzyjnie jest określany jako system, który „sam się uczy”. Oczywiście jest to bardzo duże uproszczenie, ponieważ program ten wykonuje operacje statystyczne na wprowadzanym do niego materiale, czyli wykorzystuje zaawansowany rachunek prawdopodobieństwa, przy czym prawdopodobieństwo jest tu wprost proporcjonalne do ilości danych wejściowych (korpus dwujęzyczny). Mówiąc krótko – program niczego się nie „uczy”, chociaż faktycznie z czasem zdaje się działać coraz lepiej.

Warto jednak bardzo wyraźnie zaznaczyć, że żaden z wyżej wymienionych systemów MT nie działa w taki sposób, jak ludzki mózg. Są to jedynie różnego rodzaju zbiory mechanizmów i algorytmów, które w połączeniu ze sobą potrafią, w określonych sytuacjach i w określonym zakresie, doprowadzić do uzyskania zadowalających rezultatów. Na przykład maszynowe tłumaczenie symultaniczne mowy (w dzisiejszych czasach możliwe) to po prostu połączenie algorytmu rozpoznawania głosu z silnikiem tłumaczenia statystycznego (ze wszystkimi ograniczeniami, które niosą za sobą oba te mechanizmy). Oczywiście nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o bardzo głośnych w ostatnim czasie tzw. sztucznych sieciach neuronowych, jednak wydaje się, że przypisywanie im zdolności replikowania procesów zachodzących w mózgu człowieka jest nieco przesadzone i także wynika z nieznajomości zasad ich działania. Natomiast na jakąkolwiek miarodajną ocenę skuteczności silników MT opartych na SSN będziemy musieli jeszcze długo czekać.

Wróćmy jednak do najważniejszej kwestii, czyli pytania o to, czy w najbliższej przyszłości są szanse na to, że komputer zastąpi tłumacza. Odpowiedź brzmi: to nie jest właściwe pytanie. Od kiedy zaczęliśmy korzystać z komputerowych edytorów tekstu, wiele zadań tradycyjnie wykonywanych ręcznie zostało scedowanych na naszego elektronicznego pomocnika. Komputer sprawdza za nas pisownię, poprawia formatowanie tekstu, rysuje tabele, umożliwia automatyczne wyszukiwanie, wstawianie i zastępowanie słów. Od kiedy mamy możliwość pracy z nowoczesnymi narzędziami OCR komputer rozpoznaje zeskanowane pismo lub druk i zamienia je na edytowalny tekst elektroniczny. Istnieją więc (i w rzeczy samej od dawna są już bardzo rozpowszechnione) narzędzia umożliwiające rozpoznawanie, a następnie wyszukiwanie i zastępowanie fragmentów tekstu dowolnej długości, jak również narzędzia sprawdzające pisownię i (do pewnego stopnia, chociaż postęp w tej dziedzinie także jest widoczny) gramatykę. W rezultacie przetłumaczenie dokumentu dostarczonego w druku lub w formie kiepskiej jakości skanu zajmuje dziś znacznie mniej czasu niż kilka, lub kilkanaście lat temu. Nie trzeba nikomu wyjaśniać, że bez komputerów i nowoczesnego oprogramowania nie byłoby to możliwe. Nikt też raczej nie zaprzeczy, że konwersja, formatowanie, sprawdzanie pisowni i przeszukiwanie tekstu to zadania, których tłumacze pozbyli się raczej chętnie. Nikt raczej nie chce wrócić do ręcznego przepisywania tekstu czy też mozolnego sprawdzania pisowni każdego pojedynczego słowa, o przeszukiwaniu długich dokumentów w poszukiwaniu wszystkich zastosowań danego terminu (np. w celu jego zastąpienia innym) nie wspominając.

To nie wszystko – pomyślmy o współczesnych narzędziach do tłumaczenia wspomaganego komputerowo. Jeden z podstawowych mechanizmów działania każdego programu CAT, czyli system pamięci tłumaczeniowych, to przecież nic innego, jak tłumaczenie maszynowe oparte na przykładach, o którym mówiliśmy wcześniej. Co więcej, stosowane w tych narzędziach bazy terminologiczne automatycznie podpowiadają nam terminy (tłumaczenie bezpośrednie), a mechanizmy typu „fragment assembly” próbują samodzielnie „składać” zdania na zasadzie przekładu składniowego, który także wymieniliśmy wcześniej jako kolejny z mechanizmów tłumaczenia maszynowego. Gdyby zapytać regularnego użytkownika programu CAT (a trzeba zaznaczyć, że coraz trudniej spotkać kogoś, kto tych narzędzi nie używa w ogóle), czy miałby ochotę przetłumaczyć np. sprawozdanie finansowe w formie tabelarycznej w programie MS Word, odpowiedź z pewnością byłaby przecząca.

W takim razie co się tak naprawdę dzieje? Wygląda na to, że na naszych oczach pisana jest historia zawodu tłumacza. Jesteśmy w stanie ją obserwować, ponieważ technologia rozwija się w niewiarygodnie szybkim (i stale rosnącym) tempie. Tłumacze pracujący w swoim zawodzie od 10 lub więcej lat pamiętają, jak komputery stopniowo przejmowały na siebie coraz więcej zadań. Ale czy zostali przez nie zastąpieni?

Wróćmy na chwilę do eksperymentu w Georgetown. Z perspektywy historycznej możemy dziś z całą pewnością powiedzieć, że euforia, która po nim nastąpiła, była przedwczesna. Czy to samo można stwierdzić teraz? Słowem – czy nadal prawdą jest, że automatyczne tłumaczenie dobrej jakości nadal pozostaje bardziej życzeniem, niż realnym celem do osiągnięcia w najbliższej przyszłości? Odpowiedź brzmi – to zależy. Mówiąc konkretniej – to zależy od tego, co uważamy za „tłumaczenie dobrej jakości”. Jeżeli maszynowy przekład kilkudziesięciu zdań na zasadzie tłumaczenia bezpośredniego, bez żadnej analizy relacyjnej w zakresie składni i z minimalnym zasobem leksykalnym w pamięci można było okrzyknąć tryumfem ówczesnej technologii, działanie dzisiejszych statystycznych silników MT podobnych do google translate z całą pewnością również powinno zostać uznane za sukces. Prawdziwym problemem tutaj nie jest jednak to, czy technologia jest w stanie wykonać swoją pracę, ale jak dobrze ta praca jest faktycznie wykonana i czy spełnia swoją funkcję do danego celu. Czy poprzednie zdanie pasuje do stylu całego artykułu? Zostało przetłumaczone z języka angielskiego najnowszą wersją google translate¹. Doskonałym podsumowaniem tego problemu jest słynne retoryczne pytanie, które często pojawia się w kontekście skuteczności tłumaczenia maszynowego: „Is ‘good enough’ good enough?”

Podsumowując – rozwój komputerów i oprogramowania nie zagraża tłumaczom, ponieważ jego celem jest ułatwienie ich pracy. Natomiast tłumaczenie maszynowe to narzędzie, które spełnia określone zadanie i dla którego na pewno znajdzie się miejsce na rynku. Tego typu rozsądną politykę stosuje np. firma Microsoft, która niektóre teksty na swoich stronach internetowych, w tym informacje techniczne, instrukcje obsługi i teksty pomocy tłumaczy na języki obce maszynowo w oparciu na własnym, spersonalizowanym i stale rozwijanym silniku MT, ale np. tłumaczenie tekstów użytkowych, w tym umów, licencji, tekstów o charakterze reklamowym i promocyjnym itd. zleca tłumaczom (agencjom tłumaczeń). Oczywiście możliwe są na tym polu różne błędy i nadużycia. Dla przykładu, Urząd Patentowy RP nie zapewnia anglojęzycznej wersji swojej strony internetowej, zamiast tego stosując na niej tzw. wtyczkę do google translate. Takie działanie można uznać za błąd, ponieważ dostarczenie angielskich odpowiedników specjalistycznych słów i wyrażeń z dziedziny krajowego prawa własności intelektualnej, jak również tłumaczenia tekstów objaśniających różne zagadnienia z tej gałęzi prawa nie powinno być powierzane narzędziom MT, które w oczywisty sposób do tego celu się nie nadają (co, mam nadzieję, jest w tym momencie zupełnie jasne i nie będzie postrzegane jako próba subiektywnej oceny).

Powiedzmy to jeszcze raz: pytanie o to, czy komputer zastąpi tłumacza, jest nieprecyzyjne. Można powiedzieć nawet więcej: to nie jest to pytanie, które powinniśmy sobie teraz zadawać. Właściwe pytanie brzmi tak: skoro komputery coraz bardziej wyręczają tłumaczy, co trzeba zrobić, aby móc z tej pomocy korzystać? Tak naprawdę komputery zaczną zastępować tłumaczy tylko i wyłącznie wtedy, gdy tłumacze będą je ignorować. Z wyjątkiem nielicznych i bardzo specjalistycznych sektorów rynku przekładu (np. tłumaczenie tekstów literackich lub, do pewnego stopnia, akademickich), bardzo trudno jest dziś znaleźć pracę w tym zawodzie bez przynajmniej podstawowej znajomości jednego programu CAT i narzędzia OCR, o umiejętności korzystania z edytora tekstu i arkuszy kalkulacyjnych nie wspominając. Technologia to ekspres, który będzie dalej pędzić naprzód bez względu na to, czy będziemy na jego pokładzie. Postarajmy się więc jak najszybciej o bilet. Najlepiej przy oknie.

Opisany w poprzednim odcinku profil lingwistyczny Unabombera, oparty na listach do gazet i manifeście „Industrial Society and Its Future” pozwolił określić pewne cechy demograficzne autora, ale nie jego tożsamość. Nikt też nie rozpoznał w autorze swojego dawnego studenta. FBI uznało – i tu najprawdopodobniej zasadniczą rolę odegrał James Fitzgerald – iż należy opublikować tekst (czego zresztą Unabomber się domagał) w nadziei, że ktoś rozpozna sposób pisania i styl autora (technicznie mówiąc: jego idiolekt).

Tak się też stało i David Kaczynski rozpoznał w tekście cechy charakterystyczne dla sposobu pisania swojego starszego brata Teda. Dostarczył FBI inne teksty autorstwa Teda Kaczynskiego. Teraz chodziło o wykazanie, że zbieżności nie są przypadkowe i że autorem może być jedna i ta sama osoba. Między tekstami Unabombera a tekstami niewątpliwie autorstwa Teda Kaczyńskiego FBI znalazło 500 lub 600 podobieństw – zarówno ortograficznych, jak i w zakresie użycia pewnych wyrażeń i zwrotów. Grupą agentów i być może agentek FBI, którym powierzono to zadanie, kierował James Fitzgerald.

Zadaniem tej grupy nie było udowodnienie ponad wszelką wątpliwość, iż Kaczynski jest Unabomberem. Chodziło wyłącznie o to, by wykazać, że zachodzi tzw. uzasadnione podejrzenie (ang. probable cause), iż tak jest, i uzyskać nakaz przeszukania chatki Teda Kaczynskiego w Montanie. Nakaz taki w amerykańskim systemie prawnym wystawić może jedynie sędzia, co więcej, na mocy Czwartej Poprawki do Konstytucji nie wolno przeszukać czyjegoś mieszkania bez takiego nakazu. Sędziowie zawsze muszą się zatem liczyć z tym, że o każdej porze dnia i nocy policja albo FBI zwrócą się do nich z odpowiednim wnioskiem.

W filmie sędzia wydaje nakaz, mimo wątpliwości formalno-prawnych, gdyż przypomina sobie wspomniane w trzecim artykule serii o profilowaniu lingwistycznym stosowane przez Amerykanów na Pacyfiku hasła pozwalające odróżnić swoich od Japończyków i sytuację, kiedy sam rozpoznał wroga, który zamiast liberty powiedział riberty. Przeszukanie chatki dostarczyło materialnych dowodów na to, iż Ted Kaczyński to Unabomber. Do procesu nie doszło, gdyż Kaczyński poszedł na ugodę i przyznał się do winy w zamian za to, że prokurator nie żądał kary śmierci a jedynie dożywocia.

W opowiedzianej w filmie historii, tak jak i w jej prawdziwej wersji, nie chodziło o to, by udowodnić na podstawie podobieństwa tekstów, iż Ted Kaczyński to Unabomber, a jedynie by wykazać wysokie prawdopodobieństwo tego faktu. Porównywano też dwa zestawy tekstów: teksty Unabombera i niewątpliwe teksty Kaczyńskiego. Inaczej jest w przypadku, gdy badacze, najczęściej historycy literatury, chcą dowiedzieć się, kto może być autorem konkretnego tekstu.

Badania takie mają wielowiekową tradycję, ale już pod koniec XIX wieku pojawiły się metody nowe, oparte na pewnych własnościach tekstów dających się policzyć¹. Jednym z pierwszych badaczy, stosujących metody ilościowe do badań filologicznych, był Wincenty Lutosławski, twórca terminu stylometria jako nazwy tej metody czy też dziedziny badań². Zakłada się w niej między innymi, że istnieje coś takiego jak „stylistyczny odcisk palca” – pewne cechy stylu autorskiego, niekontrolowane przez samego autora i pozwalające z dużym prawdopodobieństwem ustalić na przykład, kim naprawdę jest nowy, nieznany autor, a jeżeli zachodzi podejrzenie, że nie jest to debiutant lub debiutantka, kto ze znanych autorów może kryć się za pseudonimem. W ostatnich czasach w ten sposób usiłowano ustalić, kim jest Robert Galbraith, autor powieści „Wołanie kukułki” – okazało się, że jest nim J. J. Rowling, autorka cyklu o Harrym Potterze. Inną tajemniczą postacią jest Elena Ferrante – być może za tym pseudonimem kryje się włoski pisarz Domenico Starnone, być może tłumaczka Anita Raja, a być może oboje³.

Metody stylometryczne obejmują porównywanie częstości słów najczęściej występujących, niezależnie od ich charakteru, tj. należących do wszystkich części mowy, albo tylko tzw. wyrazów funkcyjnych, czyli przyimków, spójników, zaimków, a w języku angielskim, francuskim czy niemieckim także rodzajników. I tak wyrazy funkcyjne mają w tekstach stosunkowo wysoką frekwencję, zwykle wyższą niż słowa pełnoznaczne. Czasami bada się także frekwencję nie pojedynczych słów, ale ich połączeń: par wyrazów, trójek wyrazów, itd. Można też badać analogiczne sekwencje literowe.

„Stylometryczny odcisk palca” pozwala postawić hipotezy na temat autorstwa z dużym prawdopodobieństwem. Wymaga jednak odpowiednio dużej próbki tekstu i nie jest tak jednoznacznym dowodem, jak prawdziwy odcisk palca, wzór siatkówki czy DNA.

Czasami jednak nie potrzeba tak wyszukanych narzędzi. Wynikiem intuicyjnie przeprowadzonej analizy stylometrycznej jest na przykład zarzut nauczyciela, że przygotowana w domu praca jest „niesamodzielna” – najczęściej pojawia się w niej zbyt erudycyjne słownictwo, zbyt wyszukana składnia, a być może i treść jest zbyt erudycyjna…. Wszystko to odstaje od stylu prac klasowych. Na podobnej zasadzie – tekst zbyt poprawny, zbyt staranny, zbyt erudycyjny w porównaniu z wcześniejszymi pracami autora może zostać wstępnie uznany za plagiat.

W następnym odcinku:

• Co wspólnego ma praojczyzna Słowian z poszukiwaniem Unabombera?

W trzecim odcinku serialu „Manhunt: Unabomber” Natalie Shilling inspiruje Jamesa Fitzgeralda do doprecyzowania domniemanego wizerunku poszukiwanego terrorysty w jeszcze jeden sposób. Nad talerzem przekąsek wspomina o próbach ustalania tzw. praojczyzny Słowian i mówi, że ustalono to na podstawie języka. W przedstawionej przez nią hipotezie (skądinąd jednej z wielu, o czym niżej) punktem wyjścia jest stwierdzenie, że w języku prasłowiańskim nie było nazw pewnych rodzajów drzew i języki słowiańskie nazwy te zapożyczyły. Na tej podstawie, w omawianej tu hipotezie, wnioskuje się, iż Słowianie muszą wywodzić się z miejsca, w którym tych drzew po prostu nie było. Regionem takim jest właśnie dolina Prypeci i tam umieszcza się praojczyznę Słowian.

Ten lingwistyczny żart ma pokazywać Fitzgeraldowi, że możliwe jest nie tylko wnioskowanie z obecności pewnych słów i zwrotów w tekstach (była o tym mowa we wpisie na temat profilu lingwistycznego Unabombera), ale także z tego, czego w tych tekstach nie ma. W następnej scenie widzimy profilera zastanawiającego się, o czym Kaczynski nie pisze. Nie pisze np. o rodzinie i Fitzgerald wnioskuje, iż musi być osobą samotną, co zresztą okazuje się prawdą. Nie prowadzi jednak do zawężenia zakresu poszukiwań, więc na pierwszy rzut oka odpowiedź na tytułowe pytanie brzmi: tak naprawdę to nic.

Nie jest to jednak do końca prawda. Pewne metody ustalania praojczyzny Słowian, podobnie zresztą jak ustalenia praojczyzny Indoeuropejczyków, pod pewnym względem przypominają profilowanie kryminalne, ale nie profilowanie lingwistyczne, a profilowanie behawioralne, które – jak pamiętamy – prowadziło na manowce.

W językoznawstwie wyodrębnia się tzw. języki żywe i języki martwe. Pierwsze z nich to takie, które są używane jako pierwsze w jakiejś społeczności współczesnej obserwatorowi. Natomiast języki martwe to języki dawniej żywe, a obecnie znane tylko specjalistom. Specjaliści znają niektóre języki martwe, bo nigdy nie zanikła tradycja uczenia ich. Tak jest w przypadku tzw. języków klasycznych (łaciny, greki klasycznej) i innych języków, w których powstały ważne teksty, których znajomość była wymagana, np. ze względów religijnych i przetrwała do dziś. Tu wymienić można aramejski, klasyczny hebrajski, sanskryt, czy staro-cerkiewno-słowiański. Inne języki dziś martwe nie miały takiego szczęścia. Przez pewien czas, zwykle setki, a nawet tysiące lat, nikt ich nie używał i nikt ich nie znał. W ich wypadku szczęście polegało na tym, że użytkownicy tych języków stosowali pismo, a teksty zapisane w trwałym materiale udało się odczytać. Tak stało się w wypadku języków starożytnego Wschodu.

Język prasłowiański i język praindoeuropejski oczywiście nie należą do żadnej z wymienionych wyżej grup. Są to tzw. języki zrekonstruowane – odtworzone przez lingwistów. Szczęście tych języków polegało na tym, że na poziomie faktów przekształciły się w tak zwane języki potomne a na poziomie wiedzy badaczom udało się ustalić, że tak właśnie było. Udowodnili, że pewne języki są ze sobą spokrewnione, czyli wywodzą się od wspólnego przodka – prajęzyka. Prasłowiański jest zatem przodkiem języków słowiańskich, a praindoeuropejski – przodkiem tzw. języków indoeuropejskich. Co więcej, na podstawie języków potomnych udało się w wielu wypadkach ustalić, jak najprawdopodobniej ten przodek wyglądał. W ogromnym uproszczeniu rozumuje się tak: formy (wyrazy, morfemy gramatyczne, głoski) odpowiadające sobie w językach potomnych najprawdopodobniej pochodzą od form występujących w prajęzyku i na podstawie owych form pochodnych można odtworzyć formę wyjściową.

Co zatem oznacza domniemany brak w prasłowiańskim nazw pewnych drzew? Otóż jedynie to, że nie udało ich zrekonstruować jako „czysto słowiańskich”² w sposób niekwestionowany przez innych badaczy.

Przez formy czysto słowiańskie rozumieć należy formy, które nie tylko są zgodne z formami znanymi z języków słowiańskich, ale które także dadzą się regularnie wyprowadzić z języka praindoeuropejskiego – wspólnego przodka języków indoeuropejskich – a właściwie z jego rekonstrukcji, na podstawie języków potomnych (między innymi greki klasycznej, sanskrytu, języków anatolijskich, łaciny, języków celtyckich itd.). Według niektórych badaczy zrekonstruowane prasłowiańskie nazwy niektórych drzew nie mogą wywodzić się bezpośrednio z praindoeuropejskiego, lecz ukształtowały się pod wpływem języków germańskich³.

Dlaczego istnienie w prajęzyku rdzennych nazw na jakieś rzeczy (rośliny, formy terenu, zwierzęta, sprzęty itd.) ma być dowodem na to, że – w wypadku dzikich zwierząt, roślin i form terenu – użytkownicy prajęzyka musieli przed jego rozpadem mieszkać na terenach, na których te rzeczy występują? I przeciwnie, dlaczego brak takich nazw ma świadczyć o tym, iż użytkownicy prajęzyka wywodzą się z terenów, na których ich nie było? 

Po pierwsze twierdzi się, że społeczność posługująca się danym językiem będzie miała nazwy na to, co ich otacza, oraz nazwy na artefakty, którymi się posługuje. Mamy na to liczne potwierdzenia z wielu języków i wielu kultur. A zatem ponieważ dla praindoeuropejskiego mamy np. zrekonstruowane nazwy między innymi dla wołu i jarzma, możemy twierdzić, że Praindoeuropejczycy hodowali zwierzęta i uprawiali ziemię.

Po drugie, twierdzi się, że zapożycza się zwykle nazwy na to, co nowe. Tak rozumiane „nowe” może dotyczyć np. ukształtowania świeżo zasiedlonego terenu. W bardzo wielu językach to właśnie toponimy (nazwy własne odnoszące się do miejsc) są zapożyczane z języka wcześniej używanego na tych terenach (niezależnie od tego, czy przybysze wypędzili lub, wymordowali dawnych mieszkańców, czy też dotychczasowi mieszkańcy mniej lub bardziej pokojowo przejęli język przybyszów). Do toponimów zalicza się także hydronimy, czyli nazwy własne zbiorników wodnych. Inną grupą wyrazów często zapożyczanych jako nazwy na to, co nowe, są rzeczowniki pospolite odnoszące się do ukształtowania terenu. We wcześniejszym wpisie była mowa o tym, że Kaczynski posłużył się pochodzącym z hiszpańskiego i używanym w Kalifornii słowem sierra, ale nie używał słowa mesa.

W podobny sposób zapożycza się nazwy wcześniej nieznanych zwierząt i roślin. Skoro tak, to jeżeli Prasłowianie nie mieli własnych nazw na pewne drzewa, to musieli wywodzić się z rejonów, w których takie drzewa nie występują. I takim pozbawionym odpowiednich drzew miejscem jawiła się dolina Prypeci. Sprawa nie jest jednak tak oczywista, bo tych drzew musiało tam nie być w czasie, gdy Prasłowianie tam mieli mieszkać – tymczasem pewne badania archeologiczne wskazują na to, że zasięg występowania pewnych drzew w czasach domniemanej praojczyzny Słowian mógł być inny niż obecnie⁴.

Dlaczego metoda ta przypomina pod pewnym względem profilowanie behawioralne? Dlatego, że w obu wypadkach wnioskuje się na podobnej zasadzie: zakłada się, że to, co częste w potencjalnie podobnych pewnych przypadkach, najprawdopodobniej zachodzi i w tym przypadku.

Przywołana przez Natalie Shilling hipoteza nie jest oczywiście jedyną. Część hipotez opiera się na danych językowych, inne na danych archeologicznych oraz historycznych. Ostatnio włączono w analizy także badania genetyczne. Brak miejsca nie pozwala na ich omówienie. Zainteresowanych odsyłam do rzetelnie opracowanego artykułu w Wikipedii⁵ oraz do cytowanego tu tekstu Karoliny Borowiec, stanowiącego bardzo wnikliwe i kompletne omówienie stanu badań⁶.

Wspomnę tylko, że czasami dyskusja nad praojczyzną Słowian przypomina wspomniany już serialowy spór akademików o wyższości dyscyplin humanistycznych nad ścisłymi lub odwrotnie . Jak pisze Karolina Borowiec, „[b]adacze wydają się znacznie bardziej skupieni na personalnych urazach niż na kwestiach merytorycznych”⁷, a „w tekstach naukowych znaleźć można wiele niemerytorycznych bądź pseudomerytorycznych uwag pod adresem przeciwników”⁸.

Jak pamiętamy z filmu, w wypadku Unabombera profilowanie behawioralne niewiele dało. Zdaniem niektórych badaczy, podobnie nieskuteczne są próby ustalenia praojczyzny Słowian na podstawie analizowanych danych językowych. Jak pisze Hanna Popowska-Taborska:

[...] nie jesteśmy w stanie w sposób jednoznaczny określić lokalizacji siedzib słowiańskich ani w świetle danych hydronimicznych, ani w świetle domniemanych słowiańskich etnonimów, ani w świetle terminologii botanicznej i zoologicznej, ani opierając się na współczesnych podziałach leksykalnych⁹.

Może i ta dziedzina potrzebuje swojego Jamesa Fitzgeralda albo Rogera Shuya…

Żyjemy w czasach, gdy do rzadkości należy komfort samoakceptacji. Aby nadać większy sens własnemu jestestwu, niejednokrotnie stosujemy narracje zaganianych pracowników korporacji. Wszyscy jesteśmy tak strasznie zajęci, że OMG. Uczestniczymy w wielkich asapowych projektach marketingowych o globalnym zasięgu, jesteśmy asystentami odnalezionej niedawno na Antarktydzie córki Chucka Norrisa, która robi szpagat oczami, w piwnicy u rodziców tworzymy perpetuum mobile, o którym nawet filozofom się nie śniło, a w międzyczasie odkrywamy nowy pierwiastek, który zastąpi wszystkie pozostałe (poza polonem i radem, bo te są polskie i nietykalne). Ale żeby nie było: to i tak za mało! Kult rozwoju zapanował na dobre i nawet w zabawnej formule memów z cyklu „Bądź jak...” np. Kasia, Zosia, Beata¹, stanowi podprogowy przekaz: masz być kimś, kim nie jesteś, lub: masz być bardziej sobą, niż jesteś, w każdym razie na pewno nie tym, kim jesteś aktualnie. Przez to twój status ontologiczny jest ciągle w ciekłym stanie skupienia, możesz iść drogą ostentacyjnej afirmacji (czyli jestem bardziej sobą, niż jestem) lub ustawicznego wdrażania zmian, które sygnalizują – pozornie lub nie – rozwój (czyli kimś, kim nie jesteś, choć usilnie starasz się być). Ale zostawmy to mędrkowanie, bo naprawdę…

Słynne „weź….”, np. „weź się w garść” lub „weź nie gadaj” to ulubiony zwrot rodziców, którzy zapomnieli, że dramaty ich dzieci rozgrywane w czterech ścianach mają wymiar egzystencjalny i nie są wyłącznie fanaberią związaną z brakiem życiowego doświadczenia. Powiedzieć np. osobie cierpiącej na depresję „weź się w garść” to największa ignorancja ever, a ze strony bliskiej osoby – nadprogramowy policzek. I choć byśmy zrobili sobie całonocne zapętlenie reklam z gatunku „jesteś tego warta” czy „#MojePięknoMojaHistoria”, albo przejrzeli wszystkie memy z rzeczonego cyklu „weź…”, to i tak siła języka nie przełoży się w pełni na życie w realu. Zdecydowanie łatwiej, gdy ci smutno, gdy ci źle, sięgnąć po nihilistyczną Bukę, która radzi, że „jeśli czegoś nie wolno, a bardzo się chce, to można” lub zaklina rzeczywistość: „Jestem bardzo skromna, dlatego ukrywam swój płaski brzuch pod warstwą tłuszczu”. Buka ma charakter, wie, czego do szczęścia jej brakuje, a jej potrzeby są proste: chce się nażreć i zamanifestować swój tumiwisizm. Lubimy Bukę, bo jest bliska naszemu sercu, ale dążymy do Ewy Chodakowskiej i klikamy w jej metamorfozy, chociaż niestety ten rodzaj aktywności nie pomaga nam spalić kalorii. Dzieje się tak, bo w normie mieści się wymaganie od siebie więcej, a sam rozwój w sobie zawiera obietnicę lepszego życia. Wiadomo – optymistom jest łatwiej.

Często powtarzane: „Od jutra będę kimś innym”, „Chcę być najlepszą wersją samego siebie”, „W 2019 roku wyjdę za mąż” nie zawsze działa. Optymista Ci powie, że masz potencjał, pesymista „daj spokój, zapomnij”, a całość starań najlepiej zweryfikuje #10yearschellenge. To rzeczywiście kwestia osobowości – jedni po tych 10 latach od prototypu zmieniają się o 180 stopni na plus, drudzy też się zmieniają, ale nie do końca tak, jakby sobie życzyli. Wiele zależy od motywacji i tu kłania się całe morze potu i sterta książek o charakterze coachingowym. Te książki nie tylko dotyczą Twojego wyglądu, ale też nastawienia do rzeczywistości, zaangażowania, które jesteś w stanie z siebie wygenerować i ostatecznie też… języka, jakiego używasz na co dzień, opisując siebie w rozmaitych kontekstach: pracy, szkoły, rodziny, przyjaźni. Możesz o sobie powiedzieć: „jestem silną, pewną siebie kobietą” lub możesz stwierdzić: „wiele rzeczy mi wyszło, jeszcze więcej nie, ale w sumie najgorzej nie jest”, albo jeszcze inaczej: „Jestem gruby, brzydki i wszystko jest nie tak”. Dobrze oddają to memy z cyklu „Kim jesteśmy”, np. „kim jesteśmy? Studentami! Czego chcemy? Zaliczenia sesji! Co robimy, żeby to osiągnąć? Sprzątamy!” lub „Kim jesteśmy? Grubasami! Czego chcemy? Iść na siłownię! Kiedy? Jutro!”³ itp.

Wiele spośród powyższych internetowych tworów kręcą się wokół ciała i cielesności. Zacytujmy: taki mamy klimat. Współczesne memy, od Buki po memy Marty Frej, chcąc nie chcąc, eksploatują temat fizyczności, z jednej strony negując jej ważność, z drugiej zaś – niechcący podkreślając jej znaczenie. Na szczęście poza tymi cielesnymi, istnieje wiele w memosferze takich, które śmieją się ze współczesnych mód, zawodów, postaw. Weźmy na przykład mem, który ostatnio dość mocno widać w mediach społecznościowych, a który każe pośmiać się z panującego trendu zdobywania tytułu doktora: „(ona, pochylając się nad starszym mężczyzną) Doktora! (młody pan z teczką) Ja jestem doktorem! (ona) On ma zawał! (młody z teczką) Jestem doktorem polonistyki! (ona) On umiera! (młody z teczką) Mamento mori…”⁴ Memy podchwytują to, co jest aktualne i na czasie, to, co jest warte szydery, ale też głębszej refleksji nad konkretnym zjawiskiem. Skrywany w nich przekaz jest emanacją naszych pragnień, diagnozują nasze tęsknoty, jednocześnie mówią, jakie przyjąć stanowisko. Ostatecznie nie tylko język może wpłynąć na samorozwój, czy rozwój wydarzeń, a nawet rozwój fizyczno-umysłowy. Jest wiele czynników, które na rozwój wpływają. Na przykład deklinacja…

Otacza nas kultura coachingu, zwykle mówimy o zmianie w pozytywnym kierunku, rozwój w dół jest rodzajem oksymoronu. Zdecydowanie rzadziej epatujemy, czy to na forum, czy to w mediach społecznościowych, negatywnym przekazem. Przez to w pewnym sensie wszyscy funkcjonujemy w bańkach, a Facebook i Instagram, które zasadniczo bliskie są wielu sercom, mają na celu ich utrwalanie i dorabianie nam gęby, oczywiście powstałej na skutek naszych autokreacji. Memy dystansują nas w pewnym sensie od takich górnolotnych zabiegów wokół siebie. Ich żywot jest krótkotrwały, działają tu i teraz, obnażają pewne dyskursy i pozwalają się zwentylować. Chociaż ich żywot jest krótkotrwały, są często opiniotwórcze. Co więcej, każdy z nas jest w stanie zostać autorem mema i oddolnie stworzyć komunikat, który może, choć nie musi, wpłynąć na adresata.