Od 15 lutego 2024 r. zaczęły obowiązywać nowe zasady dotyczące wysłuchania małoletniego
w sprawach rodzinnych. W procedurze cywilnej ta czynność procesowa nie stanowi środka zmierzającego do uzyskania materiału dowodowego w sprawie. Jego celem jest poznanie zdania dziecka, które powinno być brane pod uwagę, szczególnie w sprawach, które dotyczą środowiska dziecka. Wprowadzone zmiany odpowiadają standardom wysłuchania małoletniego.
Zgodnie z nowelizowanym art. 2161 Kodeksu postępowania cywilnego1, sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha go oraz stosowanie do okoliczności uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenie. Nie bez znaczenia jest również rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka. Spełnienie przesłanek musi być ocenione przez sąd w świetle okoliczności sprawy w odniesieniu do konkretnego małoletniego dziecka2. Sąd może jednak odstąpić od tej czynności, jeśli dziecko odmawia udziału w wysłuchaniu. Zgodnie z art. 576 § 3 k.p.c. te same zasady wysłuchania w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka obowiązują w postępowaniu nieprocesowym. Należy podkreślić, że wysłuchanie dziecka może nastąpić tylko raz w toku postępowania, chyba że dobro dziecka wymaga ponownego przeprowadzenia tej czynności lub potrzebę ponownego wysłuchania zgłasza dziecko. Wówczas czynność przeprowadza ten sam sąd, chyba że jest to niemożliwe lub stoi temu na przeszkodzie dobro dziecka (art. 2161 par. 2 k.p.c.). Decyzja sądu o odstąpieniu przez sąd od tej czynności musi być podjęta najpóźniej przed zakończeniem postępowania. Co ważne, sąd wskazuje wtedy w protokole posiedzenia lub rozprawy, z jakich przyczyn czynność ta nie została przeprowadzona. Normy zawarte w przepisie art. 2161 k.p.c. oraz art. 576 § 2 k.p.c. nie wyłączają ani nie zawieszają na czas trwania postępowania art. 95 § 4 k.r.o3. Co więcej, w sytuacji, gdy konflikt między rodzicami wygasa i zawarta zostaje ugoda, w sprawie o rozwód lub separację zostaje cofnięty pozew, obowiązek wysłuchania dziecka, co do zasady ustaje.
Proces wysłuchania małoletniego konkretyzuje się w nowo dodanym przepisie art. 2162 k.p.c4. Przepis ten stanowi, że co do zasady, wysłuchanie dziecka następuje na posiedzeniu niejawnym, które odbywa się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu. Jeżeli jednak dobro dziecka tego wymaga może się ono odbyć poza jego siedzibą. Warto zaznaczyć, że miejsce wysłuchania dziecka powinno zapewniać mu poczucie bezpieczeństwa, swobodę wypowiedzi i formułowania myśli oraz sprzyjać uważności i koncentracji. Ustawodawca wykluczył możliwość przeprowadzenia wysłuchania małoletniego w gabinecie sędziego lub na sali rozpraw.
W wysłuchaniu dziecka, oprócz sędziego, może brać udział wyłącznie biegły psycholog. Dzieje się to wówczas, gdy z uwagi na stan zdrowia, rozwój umysłowy lub wiek dziecka niezbędne jest zapewnienie mu pomocy psychologicznej podczas wysłuchania lub zachodzi konieczność udzielenia pomocy sędziemu w zakresie rozpoznania potrzeb dziecka podczas wysłuchania. Przebieg wysłuchania dziecka utrwalony zostaje poprzez notatkę urzędową, ale nie jest on utrwalany za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk5. W wysłuchania dziecka nie mogą uczestniczyć inne osoby poza sędzią. Należy podkreślić, że w żadnym wypadku nie mogą być obecni rodzice małoletniego lub osoby reprezentujące rodziców z uwagi na możliwość postawienia dziecka w niekomfortowej sytuacji i wywołania u niego wewnętrznego przymusu, by zadowolić osobę lub osoby bliskie, wskutek konfliktu lojalnościowego. Obecnie krąg osób uczestniczących w wysłuchaniu został ograniczony przez ustawodawcę. W wyjątkowych przypadkach dopuszczalny jest udział psychologa6. Dzieje się tak wówczas, gdy wskazuje na to wiek dziecka, występujące zaburzenia rozwojowe, czy znaczące problemy w funkcjonowaniu emocjonalnym. Takie uwarunkowania mogą również być podstawą do odstąpienie od wysłuchania.
W związku z tym, że wysłuchanie małoletniego jest jego prawem, dziecko może również odmówić udziału w wysłuchaniu. Nadrzędną wartością jest bowiem zadbanie o dobro małoletnich osób uczestniczących w procedurach prawnych. Ponadto, przepisy dotyczące wysłuchania sądowego dziecka nie wskazują, by sąd miał być związany opinią rodziców w tej kwestii. Obowiązek wysłuchania wynika przede wszystkim z art. 12 Konwencji o prawach dziecka7. Przepis ten stanowi, że: „1. Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka. 2. W tym celu dziecko będzie miało w szczególności zapewnioną możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym, dotyczącym dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego”. Na uwzględnianie tej regulacji wskazuje także Sąd Najwyższy8. Realizacja tego obowiązku wynika również z Rekomendacji nr R/84/4 Komitetu Ministrów Rady Europy z 28.02.1984 r. w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, zawierającej postulat zapoznania się ze stanowiskiem dziecka skierowany do organu podejmującego decyzje w sprawie obowiązków rodzicielskich: „Właściwy organ zobowiązany do podjęcia decyzji w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej lub jej wykonywania, dotyczącej podstawowych interesów dziecka, powinien zapoznać się z jego stanowiskiem, o ile stopień dojrzałości dziecka na to pozwala”.
W literaturze można spotkać się z interesującym poglądem nakładającym na sąd obowiązek weryfikacji, czy rodzice zapoznali się ze zdaniem swojego dziecka przed podjęciem ważnych decyzji dotyczących osoby dziecka lub jego majątku9, czy też nie. Rodzice mają obowiązek wysłuchania dziecka przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących jego osoby lub majątku, co ma swoje podstawy prawne10.
Nowe zasady dotyczące wysłuchania małoletniego w sprawach rodzinnych mają za zadanie przyczynić się do lepszej realizacji praw dziecka oraz wsłuchania się w jego głos. Podmiotowość osób małoletnich powinna być nierozłącznym elementem każdego postępowania w sprawach rodzinnych. Prawo dziecka do wypowiedzi powinno realizować się na wielu płaszczyznach – począwszy od wyrażania swoich opinii w rodzinie, podczas rozmów z bliskimi, po sytuacje uczestnictwa w procedurach prawnych11. Wysłuchanie dziecka może zatem skutecznie zwiększyć partycypację dzieci w postępowaniach sądowych, co powinno przyczynić się również do zwiększenia ich bezpieczeństwa. Obecnie nie zostało wydane jeszcze rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości dotyczące sposobu przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunków, jakie powinny spełniać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich wysłuchań (art. 2162 § 4 k.p.c.).
Literatura:
- Bodio J., Status dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego, Warszawa 2019.
- Borkowska K., Prawo dziecka do wypowiedzi w sprawach rozpoznawanych przez sąd rodzinny, Warszawa 2014.
- Cieśliński M.M., Sądowe wysłuchanie dziecka a stanowisko jego rodziców, PS 2021, nr 1.
- Rohmann J., Anhörung des Kindes und der Eltern sowie die Bekanntgabe der Entscheidung an das Kind als kommunikativer Prozess, „Familie Partnerschaft Recht” 2013.
- Rutkowski D. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–505(39). Tom I, red. O. M. Piaskowska, Warszawa 2024, art. 2162.
Przypisy:
1 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm.), dalej jako k.p.c. Art. 2161 § 1 zmieniony przez art. 2 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz.U.2023.1606) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 lutego 2024 r.
2 Wyrok SN z 13.12.2013 r., SNO 35/13, LEX nr 1409019.
3 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2809 z późn. zm.), dalej jako k.r.o.
4 Art. 2162 k.p.c. dodany przez art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz.U.2023.1606) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 lutego 2024 r.
5 Sposób przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunki, jakim mają odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich wysłuchań, mając na względzie konieczność zapewnienia swobody wypowiedzi i poczucia bezpieczeństwa wysłuchiwanych dzieci określi Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia.
6 D. Rutkowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–505(39). Tom I, red. O. M. Piaskowska, Warszawa 2024, art. 2162.
7 Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.).
8 Postanowienie SN z 15.12.1998 r., I CKN 1122/98, OSNC 1999/6, poz. 119.
9 Na kwestię tę wskazywał J. Rohmann, Anhörung des Kindes und der Eltern sowie die Bekanntgabe der Entscheidung an das Kind als kommunikativer Prozess, „Familie Partnerschaft Recht” 2013, s. 464 i n. – beck-online 7.01.2020. W artykule poruszono problem wysłuchania dziecka i rodziców, jak również potrzebę przekazania treści orzeczenia dziecku jako celowy proces komunikacyjny. Autor (psycholog) zwrócił uwagę, że sędzia wysłuchując małoletniego, przechodzi do specyficznego badania, pytając dziecko, kiedy i w jaki sposób dowiedziało się o separacji rodziców. Powinien zbadać też, co rodzice powiedzieli dziecku i w jaki sposób. Przy okazji sędzia ma okazję dowiedzieć się, co dziecko myślało i czego się obawiało. Sąd kontroluje więc sposób sprawowania władzy rodzicielskiej, badając, czy rodzice zapytali o poglądy dziecka na temat problemu występującego w rodzinie, jego samopoczucie lub życzenia. Istotne jest zalecenie, aby sędzia rodzinny kontrolował, czy rodzice dali dziecku możliwość wypowiedzenia się w ważnych dla niego kwestiach, cyt. za: M. M. Cieśliński, Sądowe wysłuchanie dziecka a stanowisko jego rodziców, PS 2021, nr 1, s. 45-58.
10 Obowiązek ten dotyczy nie tylko rodziców i został sformułowany w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, konkretnie w art. 72 ust. 3, który stanowi, że „w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka”. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nakazuje również rodzicom obowiązek wysłuchania dziecka przed podjęciem decyzji w ważniejszych sprawach jego dotyczących oraz nakazuje im uwzględniać rozsądne życzenia dziecka (art. 95 § 4 k.r.o.).
11 K. Borkowska, Prawo dziecka do wypowiedzi w sprawach rozpoznawanych przez sąd rodzinny, Warszawa 2014, s. 3, 20.
Autorka
