Uzasadnienie orzeczenia sądowego jest bardzo istotnym elementem z punktu widzenia prawa jednostki do sądu. Zagadnieniem tym zajmowałem się m.in. w ramach monografii Prawo do sądu a uzasadnianie orzeczeń sądowych – studium konstytucyjnoprawne. W pracy tej analizowałem, czy wynikającym z art. 45 ust. 1 Konstytucji prawem do sądu, objęte są również uzasadnienia orzeczeń sądowych. Zgodnie bowiem z przytoczonym powyżej przepisem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ustalenia poczynione w powyższej publikacji pozwoliły na wykazanie prawidłowości tezy, że prawo do wyroku (orzeczenia) w świetle przepisów Konstytucji obejmuje prawo do wyroku (orzeczenia) wraz z uzasadnieniem. Uzasadnione jest to przede wszystkim faktem, że strona danego postępowania musi wiedzieć, dlaczego zapadło orzeczenie o danej treści i co legło u jego podstaw.

Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie roli oraz wymogów uzasadnienia orzeczenia, a także technik, które są do jego sporządzenia wykorzystywane przez sąd. Chciałbym w ten sposób uświadomić czytelniczkom i czytelnikom przysługujące im prawa do uzyskania uzasadnienia rozstrzygnięcia sądowego, jego zawartości oraz roli. Przedstawię to na przykładach z trzech konkretnych rodzajów postępowań sądowych: cywilnym, karnym i sądowoadministracyjnym.

Uzasadnienie w sprawach cywilnych

Ustawodawca w odniesieniu do spraw cywilnych określił w Kodeksie postępowania cywilnego wymogi, którymi powinien kierować się sąd. Zgodnie z art. 327(1) § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, uzasadnienie wyroku powinno zawierać: wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, obejmującej ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.

W wielu orzeczeniach sądowych spotyka się pogląd wskazujący, że sąd jest zobowiązany do wyjaśnienia motywów podjętego rozstrzygnięcia w sposób umożliwiający przeprowadzenie kontroli instancyjnej zaskarżonego orzeczenia. Jeżeli uzasadnienie nie zawiera któregoś ze wskazanych elementów, wówczas orzeczenie podlega uchyleniu a sprawa zostaje przekazana do ponownego rozpoznania¹. O ile jest to bardzo istotna okoliczność, o tyle chciałbym zwrócić uwagę, że wyjaśnienie motywów orzeczenia powinno odbyć się w taki sposób, aby było ono przystępne i zrozumiałe dla strony postępowania. Innymi słowy, strona danego postępowania powinna wiedzieć, z jakich powodów przegrała i co legło u podstaw takiego rozstrzygnięcia sądu. Sąd powinien się przy tym odnieść do zgłaszanych przez stronę okoliczności i wskazać, dlaczego nie zostały uwzględnione. Strona tym samym powinna mieć przekonanie, że przegrała dane postępowanie z konkretnych przyczyn np. brak udowodnienia danego faktu wraz z odniesieniem się do stanu faktycznego konkretnej sprawy. Ten fragment ma charakter uniwersalny do wszystkich rodzajów uzasadnień – niezależnie od rodzaju postępowania, w którym są sporządzane.

Uzasadnienie w sprawie cywilnej składa się z trzech części. Pierwsza, tzw. część historyczna (wstępna, opisowa), zawiera przedstawienie żądań stron. Część druga, rozpoczynająca się z reguły od zwrotu „sąd ustalił, co następuje”, obejmuje przedstawienie istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów ustalonych przez sąd w postępowaniu. Część ta współcześnie określana jest jako „uzasadnienie faktyczne”. W tej części sąd wskazuje dowody, na podstawie których dokonał ustaleń, oraz rozprawia się z dowodami, którym odmówił wiarygodności, wyjaśniając przyczyny takiego podejścia. Część trzecia uzasadnienia (określana jako uzasadnienie prawne) obejmuje wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku i zwykle zaczyna się od słów „sąd zważył co następuje”. Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku nie może ograniczać się wyłącznie do powołania przepisów prawnych, lecz powinno obejmować także wyjaśnienie przyjętego przez sąd sposobu ich wykładni i zastosowania, umożliwiające ocenę, czy w rozumowaniu nie popełniono błędów².

Każda z tych trzech części jest bardzo istotna i powinna zostać należycie przygotowana. W orzecznictwie wskazuje się, że naruszenie przez sąd pierwszej instancji powyższego przepisu może stanowić usprawiedliwioną podstawę apelacji wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera wszystkich koniecznych elementów, bądź zawiera kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę takiego orzeczenia³. 

Również w myśl art. art. 327(1) § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, uzasadnienie wyroku sporządza się w sposób zwięzły, a jak zaznacza O.M. Piaskowska, obszerność sporządzanych w praktyce uzasadnień wyroków spowodowała konieczność wprowadzenia do procedury cywilnej wymogu zwięzłości uzasadnienia (funkcjonującego już w procedurze karnej). Zwięzłość uzasadnienia to przede wszystkim brak potrzeby powtarzania w uzasadnieniu treści dokumentów zawartych w aktach oraz treści orzeczeń sądowych, które dziś są nieraz kopiowane. Uzasadnione wydaje się także dążenie do wyeliminowania w uzasadnieniach niekiedy spotykanej praktyki przywoływania przeglądu orzecznictwa sądów⁴.

Uzasadnienie w sprawach karnych

Z kolei w procedurze karnej w art. 424 § 1 Kodeksu postępowania karnego, prawodawca ustalił, że uzasadnienie powinno zawierać zwięzłe: wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku.

Orzekając merytorycznie sąd powinien odnieść się do każdego aspektu sprawy oraz wydać rozstrzygnięcie w oparciu o wszystkie przeprowadzone w sprawie dowody i okoliczności, które są istotne w sprawie⁵. 

Podobnie jak uzasadnienie wyroku w sprawach cywilnych, uzasadnienie wyroku w sprawach karnych również ma określoną strukturę. W uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej instancji wyróżniamy trzy części: uzasadnienie strony faktycznej, uzasadnienie strony prawnej oraz uzasadnienie kary, środków karnych, środków zabezpieczających i innych rozstrzygnięć⁶.

Co istotne uzasadnienie wyroku ma ukazywać rozumowanie prowadzące do wyroku. Uzasadnienie jest więc sprawozdaniem z tego procesu myślowego, a nie streszczeniem poszczególnych dowodów i podejmowanych czynności, które nie pozwala na przeprowadzenie kontroli zapadłego orzeczenia ani przez strony, ani przez sąd odwoławczy⁷.

Również patrząc na charakter wyroku skazującego w postępowaniu karnym, sąd ma szczególny obowiązek do uzasadnienia wyroku skazującego. Sąd powinien odnieść się zatem do dowodów, które stanowiły podstawę do wydania wyroku skazującego. Ustawodawca jednak wymaga, aby również odnieść się do dowodów przeciwnych tzn. powinno wykazać się, dlaczego niektóre z dowodów nie dały podstaw do ich uwzględnienia.

Uzasadnienie w sprawach sądowoadministracyjnych

Ostatni z rodzajów postępowań, to postępowanie przed sądami administracyjnymi. W postępowaniu przed sądami administracyjnymi chodzi o kontrolę działań administracji publicznej pod kątem ich zgodności z prawem.

Sądy administracyjne wydają również wyroki, które podlegają uzasadnieniu. Ustawodawca przewidział w art. 141 § 4 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, jakie są składniki tego uzasadnienia. W myśl tego przepisu uzasadnienie wyroku powinno zawierać zwięzłe przedstawienie stanu sprawy, zarzutów podniesionych w skardze, stanowisk pozostałych stron, podstawę prawną rozstrzygnięcia oraz jej wyjaśnienie. Jeżeli w wyniku uwzględnienia skargi sprawa ma być ponownie rozpatrzona przez organ administracji, uzasadnienie powinno ponadto zawierać wskazania co do dalszego postępowania. Oznacza to, że sąd administracyjny ma nie tylko obowiązek wskazania swojego rozstrzygnięcia (wypowiedzenia się w przedmiocie zgodności z prawem skarżonego aktu administracyjnego), ale i umotywowania swojego stanowiska w tym zakresie, tj. przedstawienia toku rozumowania, który doprowadził do podjęcia rozstrzygnięcia, w tym wskazania przyczyn zajęcia danego stanowiska, jak i powodów, dla których zarzuty i argumenty podnoszone przez stronę są lub nie są zasadne. Argumentacja uzasadnienia musi umożliwiać stronie zrozumienie racji, jakimi kierował się sąd pierwszej instancji, badając legalność zaskarżonego działania/zaniechania organu, a w przypadku gdy strona z wyrokiem się nie zgadza, uzasadnienie wyroku musi umożliwić jej merytoryczną polemikę z argumentacją sądu, a sądowi odwoławczemu kontrolę instancyjną. Motywy wyroku muszą być przy tym jasne i przekonujące oraz stanowić konsekwentną i logiczną całość⁸.

Naczelny Sąd Administracyjny podkreśla, że nie jest możliwa kontrola orzeczenia, którego elementy wskazane w art. 141 § 4 ww. ustawy formułuje się w sposób lakoniczny, niejasny czy nielogiczny, a także, gdy uzasadnienie orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego nie zawiera stanowiska co do stanu faktycznego przyjętego za podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia⁹.

Funkcje uzasadnienia orzeczenia sądowego

W piśmiennictwie wyróżnia się również określonego rodzaju funkcje uzasadnienia orzeczenia. Najbardziej znany podział, przytoczony przeze mnie poniżej, zaproponowała I. Rzucidło¹⁰. Wyróżniła ona osiem funkcji: formalną, opisową, racjonalizacyjną, perswazyjną, kulturotwórczą, edukacyjną, kontrolną oraz merytoryczną. 

Funkcja formalna zakorzeniona jest w obowiązku, zgodnie z którym sąd przedstawia argumentację co do wydanego orzeczenia. Funkcja opisowa z kolei bardzo mocno powiązana jest z obowiązkami sprawozdawczymi sądu w uzasadnieniu, bowiem tyczy się głównie przedstawienia ustalonego stanu faktycznego. W ramach funkcji racjonalizacyjnej sąd musi przedstawić argumenty, które posłużyły do umotywowania rozstrzygnięcia. Owo umotywowanie musi mieścić się w kategoriach rozumowych przeciętnego odbiorcy. 

Bardzo istotne znaczenie ma również funkcja perswazyjna, która ma na celu przekonać inne osoby (strony postępowania), co do słuszności podjętej przez sąd decyzji. W tym przypadku funkcja perswazyjna wykonywana jest za pomocą wielu technik m.in. techniki odwoływania się do autorytetów. Klasycznie ma to miejsce w taki sposób, że sąd, aby lepiej uargumentować swoje stanowisko, odwołuje się do poglądów orzecznictwa oraz doktryny prawniczej, czyli osób, które są powszechnie w środowisku poważane, a zatem ich poglądy mają posłuch. Sąd zatem, powołując się na orzecznictwo, bądź poglądy doktryny, próbuje wykazać, że określony pogląd istnieje już w judykaturze, czy piśmiennictwie, a zatem wspiera zapadłe już być może uprzednio rozstrzygnięcia w podobnych sprawach lub opisuje, w jaki sposób nauka prawa wypowiada się o np. danej instytucji prawnej. 

Kolejna z funkcji – funkcja kulturotwórcza polega na oddziaływaniu uzasadnienia wyroku na ogólną kulturę w danym państwie. Chodzi w tym zakresie o to, że częstokroć w głośnych i medialnych sprawach, wygłoszenie uzasadnienia wyroku jest transmitowane i komentowane przez opinię publiczną, co pozwala na szersze zetknięcie się z daną sprawą przez społeczeństwo. Bezpośrednio z tym związana jest także funkcja edukacyjna, za sprawą której kształtuje się dyskurs prawniczy i pozaprawniczy, a także służy poszerzaniu świadomości prawnej społeczeństwa. Przedostatnia z funkcji, to funkcja kontrolna, która ma na celu umożliwienie dokonania kontroli instancyjnej danego orzeczenia z uzasadnieniem. Bez należytego przygotowania uzasadnienia, sąd odwoławczy nie może przeprowadzić kontroli, albowiem nie zna podstaw działania sądu pierwszej instancji. Ostatnia z funkcji, która “dopina” wszystkie dotychczas wymienione, to funkcja merytoryczna, zgodnie z którą sąd musi wykazać szczegółowo swoją merytoryczną argumentację, leżącą u podstaw rozstrzygnięcia. Funkcję merytoryczną pełni całe uzasadnienie wyroku – od stanu faktycznego, przez ocenę dowodów, po ocenę prawną dokonaną przez sąd.

Techniki uzasadnienia orzeczenia sądowego

Istotną rolę w uzasadnieniu orzeczeń pełnią również techniki uzasadniania orzeczeń stosowane przez sędziów. Jedna z nich została przedstawiona już powyżej – technika odwoływania się do autorytetów, która ogólnie rzecz biorąc, znajduje się w każdym uzasadnieniu. 

I. Rzucidło wyróżnia dodatkowych sześć technik: ornamentacyjną, "unikania oczywistości", "legitymizacji przez ilość", "przemilczenia", ukierunkowanego eksponowania treści w uzasadnieniu oraz "uzasadnień kontrolujących”¹¹. 

Technika ornamentacyjna jest de facto tym samym, co odwoływanie się do autorytetów. Sąd podpiera się już istniejącymi poglądami nauki prawa i orzecznictwa. W technice „unikania oczywistości” chodzi o to, że uzasadniać należy jedynie rzeczy, które były sporne, a także takie, które nie są jasne i oczywiste. Ogranicza ona również objętość uzasadnienia wyroku, gdyż nakazuje się odwoływać jedynie do tych spornych zagadnień. Kolejna z nich – „legitymizacji przez ilość” odnosi się do części oceny prawnej uzasadnienia orzeczenia i zbliżona jest mocno do funkcji ornamentacyjnej. Chodzi w niej o to, aby przytoczyć jak największą liczbę poglądów nauki prawa lub orzecznictwa, aby pokazać, że dany pogląd prawny jest stabilny, reprezentatywny oraz ukształtowany. 

Kolejna z funkcji nazywa się funkcją „przemilczenia” i polega ona na tym, że okoliczności, które przemilcza się w części ustalającej stan faktyczny uzasadnienia nie muszą być w dalszej części uzasadnienia przedmiotem analizy sądu. Zatem brak powołania na wstępie konkretnych faktów powoduje, że sąd nie musi ich oceniać pod względem prawnym. Oczywiście ma to zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do kwestii, które nie są przedmiotem sporu. Absolutnie niedopuszczalne jest pomijanie przez sąd faktów i następnie brak ich prawnej oceny, w sytuacji, w której są one istotne dla toczącego się postępowania. Takie działanie powodowałoby, że uzasadnienie nie odpowiada ustalonym przez ustawodawcę wymogom, o których mowa powyżej. Kolejna funkcja, to technika ukierunkowanego eksponowania treści w uzasadnieniu. Polega ona na takim prezentowaniu określonych faktów tak, aby od samego początku przygotowania uzasadnienia przemawiały one na korzyść podjętego przez sąd rozstrzygnięcia. Ma to na celu budowanie w odbiorcy poglądu o słuszności podjętego rozstrzygnięcia, od początku analizy uzasadnienia. Ostatnia z funkcji – technika „uzasadnień kontrolujących” sprowadza się do tego, że sąd odnosi się do argumentów, czy okoliczności, które zostały powołane przez stronę np. w skardze do sądu administracyjnego, czy apelacji, bądź zażaleniu. Sąd tym samym wypowiada się, czy dany argument jest słuszny, czy nie i z jakiej przyczyny. Przeprowadza tym samym swoistą kontrolę wyeksponowanych przez stronę argumentów.

Podsumowanie

Tytułem podsumowania należy wskazać, że wymogi formalne uzasadnień orzeczeń są różne – w zależności od rodzaju postępowania, w którym dana sprawa się toczy – karnego, cywilnego, czy sądowoadministracyjnego. Wymogi formalne są ustalone przez ustawodawcę, a sąd ma obowiązek ich przestrzegania. Odbieganie, bądź niedochowanie wymogów formalnych może stanowić skuteczną podstawę do wywiedzenia środka odwoławczego przez stronę postępowania.

Niezależnie od istnienia wymogów formalnych, sąd przygotowując uzasadnienie wyroku, stosuje różnego rodzaju techniki uzasadnień. W odróżnieniu od wymogów formalnych uzasadnienia, techniki uzasadnienia należą do indywidualnych umiejętności miękkich osoby przygotowującej uzasadnienie. Nie ma nigdzie żadnego katalogu technik, których musi użyć sędzia przygotowując uzasadnienie. Często również dzieje się tak, że sędziowie nie zdają sobie sprawy, iż używają danej techniki. Generalnie sprowadza się ona do tego, aby wykazać prawidłowość podjętego rozstrzygnięcia – spójnie łącząc ją z wymogami formalnymi, które z kolei są przez prawodawcę ustalone.

Publikacja sfinansowania w całości ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Nauki (dawniej: Ministra Edukacji i Nauki) pod nazwą Perły Nauki, nazwa projektu: Zaskarżalność uzasadnień orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych jako realizacja prawa do sądu, nr projektu PN/01/0271/2022, całkowita wartość projektu 172.150,00 zł.

Przypisy

¹ Wyrok SA w Warszawie z 20.04.2021 r., V ACa 565/20, LEX nr 3184242.
² A. Jakubecki [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1–366, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, art. 327(1).
³ Wyrok SA w Warszawie z 11.02.2021 r., V ACa 563/20, LEX nr 3184190.
⁴ O. M. Piaskowska [w:] M. Anaszkiewicz, M. Eysymontt, D. Horodyski, E. Jaceczko, M. Kuchnio, A. Majchrowska, K. Panfil, J. Parafianowicz, A. Partyk, T. Partyk, A. Rutkowska, D. Rutkowski, K. Sacharuk, A. Turczyn, O. M. Piaskowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–505(39). Tom I, Warszawa 2024, art. 327(1).
⁵ Wyrok SN z 9.09.2021 r., II KK 264/20, LEX nr 3404207.
⁶ K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2024, art. 424.
⁷ Wyrok SA w Krakowie z 20.02.2019 r., II AKa 285/18, LEX nr 2718716.
⁸ Wyrok NSA z 20.12.2023 r., I GSK 919/20, LEX nr 3663639.
⁹ Wyrok NSA z 14.02.2024 r., III OSK 3516/21, LEX nr 3691719.
¹⁰ I. Rzucidło, Funkcje uzasadnienia, w: Uzasadnienie orzeczenia sądowego (red. I. Rzucidło) Warszawa 2020, Lex/el.
¹¹ I. Rzucidło-Grochowska, Strategie i techniki formułowania uzasadnień orzeczeń sądowych. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny I Socjologiczny, 79(2), s. 59–72.