18 lipca obchodzimy Międzynarodowy Dzień Praw Więźniów. Z tej okazji warto przypomnieć, że jest to data symboliczna, ponieważ tego dnia urodził się również Nelson Mandela – prezydent RPA, działacz na rzecz praw człowieka oraz laureat pokojowej nagrody Nobla. Znany jest także z tego, że spisał reguły mające na celu poprawienie sytuacji więźniów na świecie. Zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło je w roku 2015. Naturalne wydaje się pytanie, czy reguły te zastosowano w polskim więziennictwie. Reguł Mandeli jest aż 122, więc nie sposób jest je wszystkie opisać w poniższym artykule. Postanowiłem więc przyjrzeć się jednej z nich, a mianowicie regule nr 78, a dokładniej fragmentowi mówiącemu o liczbie psychologów więziennych; brzmi on następująco: 

„W takim stopniu, jak to możliwe, w skład personelu będzie wchodziła wystarczająca liczba specjalistów, takich jak psychologowie, pracownicy społeczni, nauczyciele oraz osoby uczące wykonywania zawodu. Usługi pracowników społecznych, nauczycieli i osób uczących wykonywania zawodu będą stale zapewnione, nie wyłączając przy tym pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze oraz wolontariuszy”.¹

Reguła 78 Mandeli mówi o zapotrzebowaniu na liczbę psychologów w więzieniach, o tym, że ta liczba powinna być wystarczająca. Polskie więziennictwo niestety nie realizuje tego zalecenia, gdyż w jednostkach penitencjarnych pracuje około 700 psychologów, z czego wynika, że na jednego psychologa przypada mniej więcej 200 więźniów. Z oczywistych przyczyn niemożliwa jest więc efektywna pomoc psychologiczna na terenie jednostek penitencjarnych. Przez to skuteczność procesu resocjalizacji więźniów drastycznie spada.

Z raportu Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur z dnia 17.01.2024 roku wynika, że kwestia małej ilości psychologów więziennych została podniesiona przez Rzecznika Praw Obywatelskich w wystąpieniu generalnym.²

Jak czytamy w raporcie, Dyrektor Generalny Służby Więziennej, do którego było skierowane to wystąpienie, mimo tego, że zgodził się z Rzecznikiem, stwierdził, że zmiany w tej kwestii będą się dokonywać stopniowo, w miarę posiadanych przez Służbę Więzienną Środków Finansowych. Do dziś niestety sprawa utknęła w martwym punkcie.

Pewnym optymizmem może jednak napawać plan modernizacji Służby Więziennej. W 2024 roku na ten cel ma być przeznaczone 672 045 zł, czyli prawie o sto tysięcy złotych więcej niż w poprzednim. Wiązać ma się z tym także wzrost wynagrodzeń psychologów więziennych. Warto bowiem wspomnieć, że zarobki w służbie więziennej są wyjątkowo niskie. 

Należy zadać sobie w tym miejscu pytanie, jakim sposobem pomoc psychologiczna w więzieniach ma stać się bardziej skuteczna, skoro mamy tak małą liczbę psychologów więziennych, obciążonych pracą i do tego niewiele zarabiających? Nie zachęca to młodych ludzi do wstąpienia w szeregi Służby Więziennej. 

Kolejnym aspektem, na który warto zwrócić uwagę jest efektywność pracy psychologa penitencjarnego. Ten bowiem może mieć chęć i energię do niesienia pomocy więźniom, jednak niestety statystyki mówią same za siebie. Populacja więzienna to cała gama osób z różnymi zaburzeniami psychicznymi. Takie sytuacje, jak szybkie zgłoszenie myśli samobójczych, czy podjęcie działań o charakterze interwencji kryzysowej jest praktycznie niemożliwe przy dostępnej obecnie liczbie psychologów. Polskie Towarzystwo Psychologiczne oficjalnie stwierdziło, że liczba psychologów w polskich więzieniach nie gwarantuje efektywnego wykonywania zadań.

Niezwykle ważna w efektywnej pracy psychologa jest także superwizja – spotkania i konsultacje z innym psychologiem/terapeutą, mające na celu omówienie problematycznych aspektów pracy. Taka forma pomocy umożliwia lepsze radzenie sobie ze stresem zawodowym i traumatycznymi wydarzeniami. Badanie Ewy Grudziewskiej z 2020 roku na funkcjonariuszach Służby Więziennej wykazało, że ci posiadają bardzo powierzchowną, elementarną wiedzę na temat superwizji.³ Zaledwie 10% badanej grupy brało w niej udział. Badani funkcjonariusze przyznają, że superwizję powinna prowadzić osoba zaznajomiona z realiami pracy w więzieniu, najlepiej pracująca w Służbie Więziennej. Nie jest to jednak scenariusz łatwy do zrealizowania ze względu na brak osób wystarczająco kompetentnych i jednocześnie chętnych do realizacji tego zadania. Zadania koniecznego, ponieważ obserwujemy niepokojący poziom wypalenia zawodowego wśród psychologów więziennych.

Psychologowie więzienni stanowią grupę, która w dużym stopniu jest na to zjawisko narażona. Długotrwałe przebywanie w warunkach ograniczonej przestrzeni, utrzymywanie ciągłego kontaktu z tymi samymi więźniami oraz współpracownikami, to tylko niektóre czynniki sprzyjające wypaleniu, które to wypalenie uniemożliwia z kolei skuteczne niesienie pomocy psychologicznej.

Nie ulega wątpliwości, że więźniowie stanowią grupę niezwykle wymagającą, są trudnymi klientami do pracy terapeutycznej. Sprzyja to desensytyzacji psychologów więziennych – czyli zobojętnieniu oraz spadku poziomu empatii. Jak wykazują badania, wielokrotne doświadczanie przemocy, a także obserwowanie przemocy znieczula emocjonalnie. Dlatego też psychologowie więzienni mogą być mniej empatyczni, co bezpośrednio negatywnie wpływa na poziom świadczonego przez nich wsparcia.

Badanie Agnieszki Lewickiej-Zelent oraz Agnieszki Pytki wykazało, że funkcjonariusze Służby Więziennej uzyskali wysokie wyniki na skali poznawczej empatii, która zakłada umiejętność przyjęcia perspektywy drugiej osoby, zrozumienia jej myśli i uczuć.⁴ Inaczej sytuacja prezentuje się w przypadku empatii emocjonalno-poznawczej, łączącej w sobie nie tylko rozumienie stanów emocjonalnych, których doświadcza pacjent, ale również umiejętność współodczuwania emocji. Jak wynika z badania Lewickiej i Pytki, aż co czwarty funkcjonariusz Służby Więziennej cechuje się niskim poziomem empatii emocjonalnej.

Nieumiejętność współodczuwania emocjonalnego może negatywnie odbić się na pracy sprawiając, że psychologowie będą mniej efektywni w pracy terapeutycznej, w której niezwykle ważna jest relacja z pacjentem. Ciężko taką wypracować, kiedy ma się niski poziom empatii emocjonalnej i odczuwa się zobojętnienie.

Odpowiednie funkcjonowanie psychiczne psychologów penitencjarnych jest konieczne, aby ci byli w stanie udzielać efektywnej pomocy psychologicznej więźniom. Grupie ludzi przebywających w więzieniach towarzyszą bowiem problemy psychologiczne specyficzne dla warunków izolacji.

Na początku pobytu w zakładzie penitencjarnym problematyczne jest przystosowanie się więźniów do nowych realiów, któremu towarzyszy ogromne napięcie emocjonalne. Do tego, pojawia się również obawa o los swój, a także rodziny, z którą osoba skazana utraciła kontakt. Pojawia się poczucie krzywdy, z jaką wiąże się odbywanie kary. Sytuacji nie poprawia fakt, że wszystkie czynności, jakie wykonuje skazany są monitorowane i nadzorowane. Sprawczość więźnia też jest ograniczona, gdyż zajęcia w czasie wolnym są odgórnie zaplanowane. Więzień również rzadko zostaje sam, co może prowadzić do frustracji oraz antypatii w stosunku do współosadzonych. Wykonywanie powtarzalnych czynności, brak indywidualności w sposobie ubioru, spożywanie tych samych posiłków na dłuższą metę może wywoływać szereg negatywnych stanów emocjonalnych, a w konsekwencji prowadzić nawet do buntu.⁵ Wykwalifikowany psycholog penitencjarny jest w takiej sytuacji potrzebny do monitorowania procesu adaptacji więźnia do warunków izolacji.

Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na problematykę zerwania więzi, jakie osadzony miał z innymi osobami, przebywając na wolności. Taka izolacja wiąże się nie tylko z poczuciem osamotnienia, ale także z eliminacją umiejętności umożliwiających funkcjonowanie w środowisku otwartym. Psychologowie penitencjarni są niezbędni, by ocenić stan psychiczny więźnia w warunkach izolacji. Więźniowie stale muszą zmagać się z deprywacją potrzeb, do których realizacji przywykli na wolności. Psycholog więzienny powinien pomagać więźniom w radzeniu sobie z odpowiednim ukierunkowywaniem agresji oraz frustracji wynikających z tej deprywacji.

Warto wspomnieć, że izolacja i związane z tym poczucie niemocy może wzmagać skłonność dosamookaleczeń, prób samobójczych, stanów depresyjnych, agresji czy nerwicy. Niekiedy u osadzonych pojawiają się rozmaite psychozy.. Więźniowie zmagają się również z całą gamą uzależnień – wykształconych zarówno przed umieszczeniem w ośrodku penitencjarnym, jak i w trakcie odbywania kary.⁶

Nie ulega więc wątpliwości, że osadzeni potrzebują profesjonalnej opieki psychologicznej, o którą w obecnych warunkach jest tak trudno. 

Podsumowując, przy okazji Międzynarodowego Dnia Praw Więźniów warto zwrócić uwagę na dostępność pomocy psychologicznej dla osadzonych. Niewielka liczba psychologów, ich niskie zarobki, wypalenie zawodowe, to tylko niektóre z czynników przyczyniających się do problemów z jakością wsparcia psychologicznego więźniów. Należy pamiętać, że ważnym celem przebywania w więzieniu jest resocjalizacja, która jest niemożliwa bez stałej pracy nad poprawą funkcjonowania psychicznego osadzonych. Dlatego konieczne jest zwiększenie liczby psychologów w więzieniach oraz poprawa efektywności ich działań. Niezbędne jest polepszenie warunków ich pracy oraz zadbanie także o ich stan psychiczny.

Przypisy

¹ Biuletyn Informacji Publicznej RPO.(2015) Wzorcowe reguły minimalne Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczące postępowania z więźniami (Reguły Mandeli) https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Reguly_Mandeli.pdf
² Biuletyn Informacji Publicznej RPO.(2024) Raport Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur z wizytacji Zakładu Karnego w Tarnowie. https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/2024-01/Raport%20-%20ZK%20Tarn%C3%B3w%202023.pdf
³ Grudziewska, E. (2020). (Nie)potrzebna superwizja – komunikat z badań wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J,Paedagogia-Psychologia, 33(4), 223–238.
⁴ Lewicka-Zelent, A., Pytka, A. (2020). Empatia i wypalenie zawodowe u pracowników Służby Więziennej. Praca Socjalna, (35 (6), 99-116.
⁵ Ozga, A. (2017). Psychospołeczne skutki kary pozbawienia wolności w zakresie problemów społecznych. Homo et Societas, 2, 61-71.
⁶ Sadowska, M., Stępniak, P. (2013). Wybrane aspekty zdrowia psychicznego osób skazanych na dwie najsurowsze kary pozbawienia wolności w Polsce–rozważania teoretyczne. Piel. Pol, 4(50), 283-288.