Każdy z nas może znaleźć się w sytuacji, w której sąd wyda wyrok lub postanowienie kończące postępowanie. Może to dotyczyć spraw cywilnych, karnych czy sądowo-administracyjnych. Zrozumienie decyzji sądu nie zawsze jest łatwe – język orzeczeń bywa specjalistyczny, a samo rozstrzygnięcie często pozostawia pytania: Dlaczego sąd zdecydował właśnie tak? Czy mogę coś jeszcze zrobić, jeśli się z tym nie zgadzam? Niezależnie jednak od przedmiotu postępowania, każda osoba oczekuje, że sprawiedliwość zostanie wymierzona rzetelnie, a wyrok będzie jasny i zrozumiały. Tymczasem po ogłoszeniu orzeczenia często pozostaje uczucie niedosytu. Samo stwierdzenie: „Sąd postanowił…” nie daje jeszcze odpowiedzi na pytanie, dlaczego sąd uznał, że właśnie takie rozstrzygnięcie jest właściwe. A przypomnieć należy – nie każda strona korzysta z usług adwokata, czy radcy prawnego, mając zapewnioną profesjonalną pomoc prawną, którzy mogliby wytłumaczyć, jakie argumenty legły u podstaw wydanego przez sąd rozstrzygnięcia.
Artykuł ten stanowi rozwinięcie artykułu pt. Prawo do uzasadnienia orzeczenia sądowego. Wymogi formalne i techniki uzasadnień1, który opublikowany został w Strefie Prawa USWPS.
Czym jest uzasadnienie orzeczenia?
Źródłem wiedzy na temat argumentów, które przemówiły za wydaniem takiego, a nie innego rozstrzygnięcia sądu jest właśnie uzasadnienie wyroku. To swoisty komentarz sądu do własnego rozstrzygnięcia – często rozwinięcie ustnych motywów orzeczenia, które wygłaszane są po wydaniu wyroku. Sędzia, sporządzając uzasadnienie, tłumaczy, które dowody uznał za wiarygodne, a którym nie dał wiary, w jaki sposób ocenił przedstawione okoliczności i jakie przepisy prawa zdecydowały o ostatecznym wyniku sprawy.
Można powiedzieć, że uzasadnienie to okno, przez które obywatel może zajrzeć do „procesu myślowego” sądu. Dzięki temu decyzja przestaje być tajemnicą, a staje się zrozumiałym elementem systemu sprawiedliwości. Nie każdy jednak wie, że uzasadnienie w większości przypadków nie pojawia się automatycznie. Jest to oczywiście zależne od tego z jaką sprawą mamy do czynienia, ale w większości przypadków to strona postępowania musi sama zadbać o jego uzyskanie.
Uzasadnienie w sprawach cywilnych
W sprawach cywilnych stronę, która nie korzystała z usług adwokata lub radcy prawnego, sąd pouczy o sposobie i terminie zgłoszenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem oraz warunkach, sposobie i terminie wniesienia środka zaskarżenia (art. 327 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego2). To rozwiązanie chroni obywatela przed utratą prawa do zaskarżenia tylko dlatego, że nie znał skomplikowanych procedur sądowych. W przepisie przewidziano też szczególne sytuacje, kiedy sąd sam – z urzędu – doręcza stronie wyrok.
W postępowaniu cywilnym kluczowa zasada brzmi: sąd sporządza uzasadnienie tylko na wniosek strony. Wniosek trzeba złożyć w ciągu tygodnia od ogłoszenia wyroku – a jeśli wyrok doręcza się z urzędu, termin liczy się od dnia doręczenia. Przepis przewiduje również, że strona może wskazać, czy chce uzasadnienia całego wyroku, czy tylko jego części. To praktyczne rozwiązanie – np. gdy wyrok rozstrzyga kilka kwestii, a strona zamierza odwoływać się tylko od jednej z nich. Sąd nie przyjmie jednak każdego wniosku. Wprost zapisano, że odrzuci taki, który został złożony po terminie, jest niedopuszczalny z innych powodów, nieopłacony lub zawiera braki formalne, których strona nie poprawiła mimo wezwania. Oznacza to, że aby skutecznie otrzymać uzasadnienie, trzeba pamiętać zarówno o terminach, jak i o podstawowych wymaganiach formalnych.
Prawo jasno określa, co takie uzasadnienie musi zawierać. Po pierwsze – sąd ma obowiązek wskazać fakty, które uznał za udowodnione. Nie wystarczy więc, że powie „wierzę powodowi, a nie pozwanemu”. Musi wyjaśnić, na czym oparł swoją ocenę: które zeznania były wiarygodne, które dokumenty uznał za ważne, a które dowody odrzucił i dlaczego. Dzięki temu strona może zobaczyć, jak sąd „poskładał w całość” wszystkie elementy sprawy. Po drugie – sąd musi wytłumaczyć, jakie przepisy prawa zastosował i dlaczego właśnie takie. Samo powołanie się na artykuł kodeksu to za mało – ważne jest pokazanie, w jaki sposób dany przepis został odczytany i użyty w konkretnej sytuacji. To część, w której orzeczenie spotyka się z literą prawa. Wszystko to powinno być napisane zwięźle i jasno. Uzasadnienie nie jest miejscem na wielostronicowe prawnicze wywody, ale na przejrzyste przedstawienie faktów i prawa. Obywatel, czytając je, powinien móc zrozumieć logikę rozstrzygnięcia – nawet jeśli nie zgadza się z jego treścią. Dzięki takiej konstrukcji uzasadnienia każdy ma możliwość nie tylko lepiej pojąć decyzję sądu, ale także – jeśli trzeba – przygotować skuteczne odwołanie. To właśnie dlatego ustawodawca wymaga, by uzasadnienie odpowiadało na dwa fundamentalne pytania: co sąd uznał za prawdę i jakie prawo do tej prawdy zastosował.
Pojawia się czasami pytanie, czy jeżeli strona nie złożyła wniosku o uzasadnienie w tygodniowym terminie, a jednak chciałaby zaskarżyć orzeczenie, to czy jest to możliwe? Do 2019 roku w polskim procesie cywilnym funkcjonowało rozwiązanie, które pozwalało na tzw. „apelację wprost”. Oznaczało to, że strona niezadowolona z wyroku mogła od razu, bez wcześniejszego wniosku o uzasadnienie, złożyć apelację – czyli odwołanie do sądu wyższej instancji. Wystarczyło tylko zmieścić się w terminie przewidzianym przez prawo. Nowelizacja z dnia 4 lipca 2019 r. uchyliła jednak art. 369 § 2 k.p.c., który taką możliwość przewidywał. W efekcie dziś apelacja wprost nie jest już dopuszczalna3. Co to oznacza w praktyce? Każda strona, która chce odwołać się od wyroku sądu I instancji, musi najpierw złożyć wniosek o sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku, a następnie – w oparciu o to uzasadnienie – przygotować i wnieść apelację. Jeśli więc strona nie złoży wniosku o uzasadnienie w ustawowym terminie, to nie ma już drogi odwoławczej – termin na apelację w ogóle się nie rozpocznie. Innymi słowy, strona traci prawo do zaskarżenia wyroku i musi pogodzić się z jego prawomocnością.
Uzasadnienie w sprawach karnych
Nie tylko w sprawach cywilnych, ale także w postępowaniu karnym ogromne znaczenie ma pisemne uzasadnienie wyroku. Tu stawką nie są co do zasady kwestie majątkowe, lecz często wolność człowieka, jego dobre imię czy możliwość dalszego życia bez piętna skazania. Dlatego przejrzyste i rzetelne uzasadnienie w sprawach karnych jest jednym z fundamentów praw obywatela.
Wyobraźmy sobie osobę oskarżoną o popełnienie przestępstwa. Sąd po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ogłasza wyrok – np. skazuje na karę pozbawienia wolności. Samo ogłoszenie wyroku to jednak dopiero początek. Oskarżony, jego obrońca, ale także oskarżyciel posiłkowy (pokrzywdzony w postępowaniu sądowym) i prokurator muszą wiedzieć, na jakiej podstawie zapadło rozstrzygnięcie. Uzasadnienie wyroku karnego pozwala odpowiedzieć na kluczowe pytania: które dowody sąd uznał za wiarygodne, dlaczego nie dał wiary innym, jak zinterpretował przepisy prawa karnego i procedury, jakie motywy i okoliczności zadecydowały o wymiarze kary. Bez tego obywatel – zwłaszcza oskarżony – nie miałby realnej możliwości obrony swoich praw ani skutecznego odwołania się do sądu wyższej instancji.
Podstawową zasadą jest, że uzasadnienie sporządza się na wniosek strony. Oskarżony, jego obrońca, prokurator mają na to tylko 7 dni od ogłoszenia wyroku. Wniosek musi być złożony na piśmie i wskazywać, czy dotyczy całego wyroku, czy tylko jego części – na przykład wyłącznie kary albo tylko niektórych czynów zarzucanych oskarżonemu. Sąd odrzuci natomiast wniosek spóźniony, niepochodzący od uprawnionej osoby lub dotknięty innymi poważnymi brakami. Sąd powinien sporządzić pisemne uzasadnienie w terminie 14 dni od złożenia wniosku. Jeśli sprawa była wyjątkowo zawiła, prezes sądu może ten termin przedłużyć. Co istotne, jeżeli wniosek obejmuje tylko część wyroku – np. tylko rozstrzygnięcie o karze – uzasadnienie może ograniczyć się właśnie do tej części. Wyrok z uzasadnieniem doręcza się tylko temu, kto złożył wniosek. To logiczne – sąd nie przygotowuje dokumentów „na zapas”, lecz odpowiada na konkretne żądanie strony. Co zawiera uzasadnienie wyroku karnego? Kodeks postępowania karnego jasno wskazuje elementy, które muszą się w nim znaleźć: ustalenia faktyczne – czyli które fakty sąd uznał za udowodnione, a których nie, i na jakich dowodach się oparł; ocena dowodów – dlaczego jedne dowody uznał za wiarygodne, a innym odmówił znaczenia; podstawa prawna wyroku – jakie przepisy zostały zastosowane i w jaki sposób; okoliczności dotyczące wymiaru kary – np. dlaczego kara ma być surowsza, łagodniejsza, czy dlaczego zastosowano środek zabezpieczający.
W przypadku, gdy strona wniosła o uzasadnienie tylko w części dotyczącej kary, uzasadnienie może ograniczyć się wyłącznie do wyjaśnienia podstawy prawnej i motywów tej części rozstrzygnięcia. Dlaczego to tak istotne? Dzięki uzasadnieniu każda strona procesu karnego ma możliwość zrozumienia, co przesądziło o rozstrzygnięciu. Dla oskarżonego jest to często jedyna droga, aby skutecznie się bronić – bo tylko znając tok rozumowania sądu, można przygotować apelację. Można więc powiedzieć, że uzasadnienie w sprawach karnych pełni rolę „mapy”, która pokazuje drogę, jaką sąd przebył od aktu oskarżenia aż do wyroku. Bez tej mapy wyrok byłby tylko suchym rozstrzygnięciem, trudnym do zrozumienia i niemożliwym do zweryfikowania.
W postępowaniu karnym, w odróżnieniu od postępowania cywilnego, dopuszczona jest tzw. koncepcja apelacji wprost, czyli gdy strona w terminie 7 dni od ogłoszenia wyroku wniosła od razu apelację bez uprzedniego złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Wówczas apelacja wywołuje podwójny skutek: po pierwsze, zastępuje wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku; po drugie, stanowi zaskarżenie wyroku, co powoduje wstrzymanie jego wykonalności i konieczność rozpoznania apelacji przez sąd drugiej instancji. Jednak po doręczeniu wyroku z uzasadnieniem strona, która wniosła apelację „wprost”, może w terminie 14 dni od dnia doręczenia uzupełnić wniesioną apelację, np. przez rozszerzenie zakresu zaskarżenia wyroku czy sformułowanie nowych zarzutów albo zmodyfikowanie już podniesionych, a także sporządzić lub uzupełnić uzasadnienie apelacji4.
Uzasadnienie w sprawach sądowo-administracyjnych
Postępowanie przed sądami administracyjnymi różni się od cywilnego i karnego. Tu obywatele najczęściej zderzają się z decyzjami organów administracji publicznej – wójtów, burmistrzów, prezydentów, czy naczelników urzędów skarbowych. Sprawy te bywają bardzo różnorodne: od decyzji podatkowych, przez pozwolenia na budowę, po świadczenia socjalne. W każdym z takich przypadków wyrok sądu administracyjnego rozstrzyga, czy decyzja organu była zgodna z prawem.
Dla obywatela spór z urzędem to często walka o bardzo konkretne interesy – pieniądze, mieszkanie, pozwolenie czy prawo do świadczenia. Samo stwierdzenie sądu: „skarga zostaje oddalona” albo „skarga zostaje uwzględniona” nie mówi wiele. Dopiero pisemne uzasadnienie pokazuje, dlaczego sąd uznał racje obywatela lub racje urzędu. To szczególnie ważne, bo sądy administracyjne nie rozstrzygają „od nowa” całej sprawy, lecz badają, czy organ administracji działał zgodnie z prawem. W uzasadnieniu sąd wyjaśnia więc, jak interpretował przepisy i w jaki sposób ocenił działanie urzędu.
Zgodnie z art. 141 p.p.s.a.5, zasadą jest, że uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu – czyli automatycznie – w terminie czternastu dni od jego ogłoszenia albo od podpisania sentencji wydanej na posiedzeniu niejawnym. Jest jednak wyjątek: gdy sąd oddala skargę obywatela (czyli w uproszczeniu staje po stronie organu), uzasadnienie powstaje tylko wtedy, gdy strona złoży odpowiedni wniosek w terminie 7 dni od ogłoszenia wyroku (albo od doręczenia jego sentencji, jeśli wyrok zapadł na posiedzeniu niejawnym). To rozwiązanie ma praktyczne znaczenie: nie każde oddalenie skargi wymaga pisemnego uzasadnienia, a sąd przygotowuje je tylko wtedy, gdy obywatel rzeczywiście chce dalej walczyć o swoje prawa.
Przepisy jasno określają, że uzasadnienie ma być zwięzłe, ale musi zawierać: przedstawienie stanu sprawy – czyli opis, czego dotyczył spór, zarzuty podniesione w skardze, stanowiska wszystkich stron, podstawę prawną rozstrzygnięcia i jej wyjaśnienie. Jeżeli sprawa zakończy się tak, że organ administracji musi rozpatrzyć ją ponownie, sąd w uzasadnieniu wskazuje też, jak ma to zrobić – daje organowi wytyczne co do dalszego postępowania. Dzięki temu obywatel może liczyć, że jego sprawa nie wróci do punktu wyjścia, tylko zostanie rozpatrzona zgodnie z kierunkiem wyznaczonym przez sąd. Jeśli uzasadnienie sporządzono z urzędu – odpis wyroku z uzasadnieniem dostaje każda strona, jeśli na wniosek – tylko ta strona, która taki wniosek złożyła. To praktyczne rozwiązanie – nie obciąża sądu zbędną pracą i zapewnia, że dokument trafia do tych, którzy naprawdę go potrzebują.
Od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego przysługuje stronie skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Warunkiem wniesienia skargi kasacyjnej od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego jest wcześniejsze otrzymanie przez stronę odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem. Niewystąpienie z wnioskiem o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia w terminie 7 dni, w przypadku wyroku oddalającego skargę, powoduje, że strona traci prawo do wniesienia skargi kasacyjnej. W tym wypadku wniesiona skarga kasacyjna jest niedopuszczalna i podlega odrzuceniu, na podstawie art. 178 p.p.s.a., który stanowi że wojewódzki sąd administracyjny odrzuci na posiedzeniu niejawnym skargę kasacyjną wniesioną po upływie terminu lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również skargę kasacyjną, której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie. Skoro strona nie złożyła w terminie wniosku o sporządzenie i doręczenia uzasadnienia wyroku, wraz z odpisem orzeczenia, to nie może w terminie późniejszym skutecznie wnosić skargi kasacyjnej7. Wyrok ten zatem się uprawomocnia – podobnie jak było to w procedurze cywilnej.
Podsumowanie
Uzasadnienie wyroku to jeden z najważniejszych instrumentów, jakie służą obywatelowi w kontakcie z wymiarem sprawiedliwości. Dzięki niemu decyzja sądu przestaje być niezrozumiałym komunikatem, a staje się przejrzystym rozstrzygnięciem, którego logikę można odczytać, zweryfikować i – w razie potrzeby – zakwestionować. W sprawach cywilnych to właśnie uzasadnienie otwiera drogę do apelacji – bez niego obywatel traci prawo do odwołania. W postępowaniu karnym pozwala zrozumieć, dlaczego sąd uznał kogoś za winnego bądź niewinnego, a także daje szansę na skuteczną obronę przed sądem wyższej instancji. Wreszcie w sądownictwie administracyjnym uzasadnienie staje się narzędziem kontroli nad działaniami urzędów i gwarancją, że państwo działa w granicach prawa. W każdym z tych obszarów wspólny pozostaje jeden cel: ochrona praw obywatela. Terminowe złożenie wniosku o uzasadnienie i jego analiza to klucz do dalszych działań – czy to wniesienia apelacji, czy skargi kasacyjnej. Poza postępowaniem karnym, brak takiego wniosku zamyka drogę do kontroli instancyjnej i sprawia, że wyrok staje się prawomocny, nawet jeśli obywatel czuje się nim pokrzywdzony.
Dlatego warto pamiętać: prawo do uzasadnienia wyroku to nie tylko formalność, ale realny mechanizm wzmacniający zaufanie do sądów i całego wymiaru sprawiedliwości. To właśnie w nim spotykają się fakty, dowody i przepisy prawa, a obywatel otrzymuje jasny obraz tego, jak sąd dochodził do swojej decyzji. W ten sposób uzasadnienie pełni rolę pomostu między wymiarem sprawiedliwości a społeczeństwem – daje przejrzystość, buduje świadomość prawną i umożliwia korzystanie z prawa do odwołania.
Publikacja sfinansowania w całości ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Nauki (dawniej: Ministra Edukacji i Nauki) pod nazwą Perły Nauki, nazwa projektu: Zaskarżalność uzasadnień orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych jako realizacja prawa do sądu, nr projektu PN/01/0271/2022, całkowita wartość projektu 172.150,00 zł.
Przypisy
1https://web.swps.pl/strefa-prawa/artykuly/25582-prawo-do-uzasadnienia-orzeczenia-sadowego-wymogi-formalne-i-techniki-uzasadnien
2 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1568 z późn. zm.).
3 A. Partyk [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Art. 1–505(39). Tom I, red. O. M. Piaskowska, LEX/el. 2025, art. 369.
4 D. Świecki [w:] B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2025, art. 445.
5 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 935 z późn. zm.).
6 Postanowienie WSA w Rzeszowie z 20.02.2020 r., II SA/Rz 1013/19, LEX nr 2782613.
7 A. Partyk, Nie wniesie skargi kasacyjnej ten, kto nie otrzymał uzasadnienia wyroku z jego odpisem, LEX/el. 2020.
Autor
