Możliwość wglądu do prac maturalnych, jak i prawo do podważenia ocen egzaminatora od wielu lat są przedmiotem dyskusji i sporów. Młodzież jest coraz bardziej świadoma swoich praw i domaga się ich skutecznej ochrony. Na przestrzeni kilku ostatnich lat możliwość kwestionowania wyników egzaminu maturalnego była analizowana przez wymiar sprawiedliwości. Postępowania kończyły się jednak orzeczeniami niesatysfakcjonującymi dla skarżących. Sądy administracyjne nie traktują wyników matury ani świadectwa dojrzałości jako rozstrzygnięć administracyjnych, a jako czynności, które potwierdzają stan wiedzy, stąd też nie mogą być one przedmiotem kontroli sądowej¹. Ostatnie zmiany w prawie² potwierdzają brak możliwości wejścia w spór sądowy w tych sprawach. Nie oznacza to jednak, że maturzystom nie przysługują żadne instrumenty prawne.

Początkowo absolwenci mieli jedynie prawo wglądu w prace, z czasem uzyskali również prawo do kwestionowania wyników egzaminu. W 2017 roku do postępowania weryfikacyjnego został włączony nowy podmiot - Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego.

Procedura weryfikacji wyników egzaminu dojrzałości uregulowana jest w ustawie o systemie oświaty. Obok wspomnianego Kolegium uczestniczy w niej okręgowa komisja egzaminacyjna i Centralna Komisja Egzaminacyjna. Cała procedura obejmuje trzy etapy: wglądu do pracy, weryfikacji sumy punktów oraz postępowania odwoławczego. To, czy wszystkie etapy zostaną uruchomione, zależy wyłącznie od absolwenta.

Co istotne, na wszczęcie postępowania nie ma wpływu wynik matury. Mogą je zainicjować zarówno osoby, które nie zdały egzaminu dojrzałości, jak i te, które zdały, ale chcą podwyższyć sumę uzyskanych punktów.

Wniosek o wgląd do sprawdzonej i ocenionej pracy egzaminacyjnej składa się do dyrektora właściwej okręgowej komisji egzaminacyjnej. Absolwent ma na to aż 6 miesięcy (licząc od dnia wydania świadectwa dojrzałości lub informacji o wynikach egzaminu). Z zasad przyjętych przez Centralną Komisję Egzaminacyjną wynika, że w ciągu 5 dni roboczych od wpłynięcia wniosku, dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej wyznacza termin i miejsce wglądu oraz informuje o tym wnioskodawcę. Dostęp do pracy ma tylko jej autor. Udostępnia się ją w obecności pracownika okręgowej komisji egzaminacyjnej, na czas nie krótszy niż 30 minut. Nie można ujawnić danych osobowych egzaminatora. Absolwentowi nie wolno wykonać kserokopii pracy, może on natomiast sporządzać notatki, a od 2017 roku również fotografować pracę. Dzięki temu absolwent może skonsultować rozwiązanie zadań na przykład z nauczycielem przedmiotu.

CKE zaleca, aby już na etapie wglądu do prac, dążyć do wyjaśnienia wątpliwości zgłaszanych przez wnioskodawcę. Nie zawsze jednak jest to możliwe. Jeżeli absolwent podważa wynik, może wnioskować o weryfikację sumy punktów uzyskanych z egzaminu maturalnego.

Wniosek z uzasadnieniem składa się do dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej w terminie 2 dni roboczych od wglądu do pracy. Absolwent może wskazać na błąd arytmetyczny w sumowaniu punktów albo podważyć ocenę danego zadania. W drugim przypadku dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej wyznacza nowego egzaminatora do powtórnego sprawdzenia części pracy. Całe postępowanie nie powinno przekroczyć dwóch tygodni. Warto podkreślić, że na tym etapie może, ale nie musi dojść do zmiany wyniku egzaminu dojrzałości. Jeżeli wskutek przeprowadzonej weryfikacji suma punktów zostanie podwyższona, dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej powinien ustalić nowy wynik egzaminu maturalnego oraz wydać świadectwo dojrzałości (dotyczy osób, które wcześniej nie zdały matury) lub anulować dotychczasowe świadectwo (jego aneks) i wydać nowe dokumenty.

Absolwent niezadowolony z wyników dotychczasowego postępowania może złożyć odwołanie do Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego. Jest to odwołanie od wyniku weryfikacji sumy punktów z części pisemnej egzaminu maturalnego. Wnosi się je wraz z uzasadnieniem za pośrednictwem dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej w terminie 7 dni od dnia otrzymania informacji o wyniku weryfikacji.

Warto tu zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, odwołanie wnosi się od wyniku weryfikacji, a zatem może to dotyczyć sytuacji, w której w poprzednim etapie nie zmieniono wyniku egzaminu albo wynik podwyższono, ale w stopniu niezadowalającym absolwenta. Po drugie, odwołanie musi być uzasadnione. Absolwent powinien wykazać, że rozwiązanie zadania jest nie tylko merytorycznie poprawne, ale spełnia również warunki określone w poleceniu do danego zadania oraz instrukcji dla zdającego zamieszczonej w arkuszu egzaminacyjnym. Po trzecie, obowiązuje pośredni tryb wniesienia odwołania. Oznacza to, że pierwszym organem, do którego trafia odwołanie z jest dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej. Może on w całości uwzględnić zgłoszone zarzuty, zmienić wynik egzaminu i wydać świadectwo dojrzałości. Jeżeli jednak nie zgadza się z treścią odwołania, przesyła je wraz z kopią rozwiązanych zadań egzaminacyjnych do Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Dalej sprawa trafia do Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego.

Ustawodawca przywiązuje dużą wagę do zapewnienia pełnej obiektywności pracy Kolegium. W jego skład wchodzą niezależni arbitrzy wpisani na listę Ministra Edukacji Narodowej. Każde odwołanie rozpatrywane jest w składzie 2-osobowym. Prace egzaminacyjne przekazywane są arbitrom w postaci zanonimizowanej, za pośrednictwem platformy internetowej. Arbitrzy umieszczają na platformie indywidualne oceny każdego wskazanego w odwołaniu zadania.

Następnie Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego podejmuje rozstrzygnięcie oraz sporządza uzasadnienie, uwzględniając indywidualne oceny arbitrów oraz zasadność argumentów podniesionych w odwołaniu. Rozstrzygnięcie z uzasadnieniem przekazywane jest dyrektorowi okręgowej komisji egzaminacyjnej i absolwentowi. Jeżeli Kolegium podwyższyło sumę punktów, to dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej ustala nowy wynik części pisemnej egzaminu maturalnego i wydaje odpowiednie dokumenty (świadectwo dojrzałości lub aneks do świadectwa). Należy zaznaczyć, że rozstrzygnięcie Kolegium Arbitrażu Egzaminacyjnego jest ostateczne i nie przysługuje na nie skarga do sądu. Rozstrzygnięcie to kończy postępowanie w sprawie weryfikacji wyników egzaminu maturalnego.

Uruchomienie omówionej procedury wymaga obiektywnej, wolnej od emocji analizy zawartości pracy egzaminacyjnej przez jej autora. Istotne jest, by absolwent miał świadomość przysługujących mu praw i racjonalnie ocenił zasadność ich wykorzystania.