W kontekście systemu pomocy największy nacisk ustawodawca kładzie na wspieranie rodziny, które ma charakter działań profilaktycznych i stanowi realizację zasady pomocniczości państwa, wyrażonej w Konstytucji RP. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy „wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych to zespół planowych działań mających na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych funkcji”. W tym rozumieniu „piecza zastępcza” jest formą pomocy państwa udzielaną rodzicom, która, co do zasady, ma mieć charakter tymczasowy, czyli trwać do momentu, gdy zaistnieją okoliczności umożliwiające powrót dziecka do rodziców (reintegracja) lub, gdy mimo udzielonej rodzicom pomocy powody umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej utrzymują się, umieszczenia dziecka w rodzinie adopcyjnej.

O ile udzielanie rodzinie wsparcia ma charakter działań pomocowych (przedsądowych) i nie wymaga interwencji sądu opiekuńczego, o tyle decyzja o zabraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu go w pieczy zastępczej należy do kognicji sądu opiekuńczego i jej wykonanie podlega nadzorowi sądu w postępowaniu wykonawczym. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, oprócz stworzenia nowych ram i reguł dla oddziaływań instytucji państwa wobec rodziny znajdującej się w kryzysie, doprecyzowała obowiązki sądu opiekuńczego prowadzącego postępowanie wykonawcze w sprawach, w których dziecko zostało umieszczone w pieczy zastępczej.

Z dniem wejścia w życie ustawy zostało zmienione brzmienie art. 579¹ k.p.c. m.in. poprzez dodanie §3: „Sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy zastępczej w celu ustalenia możliwości powrotu dziecka do rodziny. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jego rodziców”.

W 2018 r. w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości (placówka naukowo-badawcza Ministerstwa Sprawiedliwości) przeprowadzono badanie praktyki sądowej w zakresie realizacji zasady tymczasowości pieczy zastępczej. Głównym celem badania było sprawdzenie jak po siedmiu latach obowiązywania ustawy sąd opiekuńczy, na etapie postępowania wykonawczego, realizuje zasadę określoną w art. 112⁴ k.r.o. Badania zrealizowano w paradygmacie ilościowo-jakościowym przy wykorzystaniu techniki analizy dokumentów z akt sądowych (201 spraw z 27 sądów rejonowych) oraz badań sondażowych (169 sędziów rodzinnych i 294 powiaty) i wywiadów fokusowych realizowanych z udziałem sędziów rodzinnych (10 sędziów) i przedstawicieli jednostek powiatów odpowiedzialnych za organizację pieczy zastępczej (13 powiatów).

Na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, kodeksu postępowania cywilnego, regulaminu urzędowania sądów powszechnych oraz ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej na potrzeby badania zrekonstruowano katalog czynności sądu na etapie postępowania wykonawczego w sprawach dotyczących pieczy zastępczej oraz stworzono algorytm działań sądu i podmiotów odpowiedzialnych za organizację pieczy zastępczej po umieszczeniu dziecka poza rodziną. Obydwa konstrukty teoretyczne stanowiły podstawę do analizy akt sądowych pod katem czynności podejmowanych przez sąd w postępowaniu wykonawczym w tej kategorii spraw oraz zbierania danych w sondażach i wywiadach fokusowych.

Na podstawie analizy akt sądowych ustalono, że sąd opiekuńczy zawsze kieruje orzeczenie o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej do jednostki powiatu, ale jedynie w 7,5%. spraw sąd skierował również to orzeczenie do podmiotu odpowiedzialnego w gminie za wsparcie. Sąd, prowadząc postępowanie wykonawcze w 75,6% badanych akt, podejmował czynności kontrolne, w tym w 69,1% z częstotliwością określoną w art. 579¹ § 3 k.p.c. Sąd, prowadząc postępowanie wykonawcze, zlecał kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu w miejscu zamieszkania rodziców biologicznych (16,4% spraw) lub w miejscu sprawowania pieczy (22,9% spraw) – najczęściej w związku z wnioskiem o urlopowanie dziecka złożonym przez rodziców lub inne osoby bliskie. W 6% spraw w posiedzeniu dotyczącym oceny sytuacji dziecka umieszczonego w pieczy uczestniczył przedstawiciel sądu – na podstawie akt sądowych stwierdzono, ze zawsze był to kurator sądowy, co potwierdzili również respondenci sondażu dla PCPR-ów. Sąd w 13,9% spraw udzielał zgody na urlopowanie dziecka umieszczonego w pieczy pod opiekę rodziców.

Analiza akt sądowych dostarczyła dowodów na to, że w toku postępowania wykonawczego wobec osób objętych tym postępowaniem, toczyło się wiele innych spraw, np. w przypadku 36,3% spraw sąd ustanawiał opiekę prawną dla dziecka umieszczonego w pieczy, w 29,4%. spraw sąd pozbawiał rodzica/ów dziecka władzy rodzicielskiej, a w 20,4% spraw sąd zmienił wydane wcześniej zarządzenia na podstawie art. 109 §2 k.r.o.

Analiza aktywności sądu i sposobu prowadzenia postępowania wykonawczego w sprawach dotyczących pieczy zastępczej pozwoliła na wyróżnienie spraw, w których sąd nie podejmował żadnej aktywności w trakcie postępowania wykonawczego (3,5% spraw), spraw w których sąd podejmował rutynowe działania polegające jedynie na zapoznawaniu się z wpływającymi do sprawy dokumentami (64,7% ogółu) i spraw, w których sąd aktywnie prowadził postępowanie wykonawcze (31,8% ogółu). W sondażu i wywiadach fokusowych analizowano również opinie sędziów o współpracy z jednostkami samorządu i odwrotnie. Uzyskane wyniki w tym zakresie są zaskakująco dobre – 90,5% sędziów oceniało współpracę z powiatem jako „dobrą” i „bardzo dobrą”, a 66,6% przedstawicieli powiatów biorących udział w sondażu jako „dobrą” i „bardzo dobrą” oceniło współpracę z sędziami. Z kolei istotne różnice pojawiły się w ocenie sędziów i przedstawicieli powiatów współpracy z gminami po umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej – jedynie 29,6% biorących udział w sondażu sędziów jako „dobrą” oceniło współpracę z gminą i aż 78,2% powiatów.

Analiza sposobu zakończenia postępowania wykonawczego w badanych sprawach dała wyższe wskazania niż dla całej Polski w 2017 r. w kategoriach: „powrót dziecka do rodziny biologicznej” (7,5% próba badawcza, 4,6% dane ogólnopolskie), „adopcja” (10% próba badawcza, 2,0% dane ogólnopolskie) i „uzyskanie pełnoletności” (15,4% próba badawcza, 8,8% dane ogólnopolskie).

Biorąc pod uwagę założenia ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej i uzyskane w toku badań dane empiryczne (ilościowe i jakościowe), zaproponowano wprowadzenie następujących zmian w praktyce sądowej w odniesieniu do spraw dotyczących umieszczania dzieci w pieczy zastępczej lub nowych regulacji prawnych:

• wprowadzenie zasady nałożenia na rodziców dziecka umieszczanego w pieczy zastępczej dodatkowych obowiązków, np. współpracy z asystentem rodziny lub ukończenia leczenia odwykowego;
• wprowadzenie, zgodnie z art. 100 §2 k.r.o., obowiązku przesyłania przez sąd do gminy informacji o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej w celu uruchomienia przez gminę pracy z rodziną;
• wprowadzenie zasady obowiązkowego udziału przedstawiciela powiatu w postępowaniu rozpoznawczym i wykonawczym dotyczącym pieczy zastępczej;
• skonstruowanie przepisów wykonawczych określających przebieg i zakres czynności sądu;
• uwzględnienie czynności podejmowanych przez sąd opiekuńczy w postępowaniu wykonawczym w sprawozdawczości statystycznej;
• konieczność określenia roli kuratorów sądowych w postępowaniu wykonawczym odnoszącym się do pieczy zastępczej.

Pełny raport z badań „Praktyka sądowa w zakresie realizacji zasady tymczasowości pieczy zastępczej” znajduje się w zakładce „Raporty” na stronie internetowej Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.