Wciąż niewiele jeszcze wiadomo o nowej minister, która do polityki weszła dopiero w 2019 r., zostając radną wileńską z ramienia komitetu mera Remigijusa Šimašiusa „Už Vilnių, kuriuo didžiuojamės!“ („O Wilno, z którego jesteśmy dumni”). Między innymi dlatego w relacjach medialnych na pierwszy plan wysuwały się częściej nośne, na poły szokujące fakty, niewiele jednak mówiące o politycznej agendzie 32-letniej parlamentarzystki³, jak choćby jej tatuaże – portret Charlesa Bukowskiego na przedramieniu⁴ czy cytat z piosenki zespołu Metallica wytatuowany na dekolcie. Niemniejszym zainteresowaniem dziennikarzy cieszyła się informacja – z polityką niemająca nic wspólnego, że nowa minister przystępowała do ślubu w czarnej sukni. Sama zainteresowana, nieprzepadająca zbytnio za dzieleniem się informacjami o swym życiu prywatnym, kwitowała to krótko: nigdy nie byłam tradycyjna⁵.

Światopogląd młodej polityk (czy może raczej polityczki), należącej do liberalnej Partii Wolności (Laisvės partija)⁶, przykuł uwagę litewskich mediów, szczególnie że Dobrovolska znacząco wyróżnia się na tle urodzonych na Litwie Polaków, którzy tradycyjnie postrzegani są jako konserwatyści, dodatkowo o profilu prorosyjskim. Znajdowało to dotychczas odzwierciedlenie w preferencjach wyborczych – litewscy Polacy przeważnie głosowali na kierowaną przez Waldemara Tomaszewskiego Akcję Wyborczą Polaków na Litwie – Związek Chrześcijańskich Rodzin⁷. Sama Dobrovolska w wywiadzie sprzed dwóch lat miała się zdystansować od litewskich polityków wywodzących się z polskiej mniejszości. Od partii Tomaszewskiego różni mnie to, że jestem liberalna, opowiadam się za prawami człowieka, osób LGBT, nie pasuje mi chrześcijańsko-konserwatywny profil tej partii⁸ – tego typu komentarzami z całą pewnością nie zjednała sobie Polaków z prawej strony sceny politycznej, co jednak nie stało na przeszkodzie, by już po uzyskaniu mandatu poselskiego wilnianka spotkała się z Prezydentem RP Andrzejem Dudą, podczas jego wizyty w litewskiej stolicy w listopadzie 2020 r.⁹

Nowa minister sprawiedliwości uczęszczała do polskojęzycznego Gimnazjum im. Jana Pawła II w Wilnie. Po jego ukończeniu kontynuowała naukę na studiach prawniczych I stopnia na Uniwersytecie Michała Römera (Mykolo Romerio universitetas), gdzie obroniła tytuł bakalaurasa – odpowiednik polskiego licencjatu. Uczęszczała też na studia prawnicze II stopnia i zdała wszystkie wymagane egzaminy, jednak nie napisała i nie obroniła pracy magisterskiej¹⁰. Było to szeroko komentowane po ogłoszeniu jej kandydatury na stanowisko szefa Ministerstwa Sprawiedliwości¹¹. Jeszcze przed powołaniem na urząd Dobrovolska odpierała ataki, prosiła także, aby poczekać z komentarzami i w razie objęcia urzędu oceniać jej pracę. Wskazywała też na atuty wynikające z nieukończenia żadnej aplikacji prawniczej¹². Mówiła również o świadomym wyborze ścieżki kariery zawodowej: Reprezentowałam ludzi w sądach – w sprawach, które nie są ani popularne, ani finansowo lukratywne: dotyczących przestępstw z nienawiści, oryginalnej pisowni nazwisk – gdzie dzięki mnie mamy dziś spójne orzecznictwo, w sprawach dotyczących zmiany płci, dla których możliwości stwarza Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Za Dobrovolską stoją konkretni wyborcy. Do parlamentu startowała z Nowej Wilejki – poprzemysłowej dzielnicy Wilna w przeważającej części zamieszkanej przez Polaków, postrzeganej wciąż niekiedy jako zacofana, mimo że ów region litewskiej stolicy zmieniał się w ostatnich latach bardzo dynamicznie: Nowa Wilejka to nie jest „dzielnica izby wytrzeźwień” czy konserwatywnych osób. To jest odradzająca się i ambitna dzielnica. (…) Mój wyborca nie głosuje na mnie z powodu mojej narodowości, tylko programu¹³. Po wyborach zaś mówiła: bardzo się cieszę, że 13 tysięcy osób na Litwie oddało głos na mnie i to nie są głosy wyłącznie Polaków, ale też Litwinów, którzy najwyraźniej świadomie głosowali za Polką na liście litewskiej partii¹⁴.

Dotychczasowa działalność „litewskiej Polki”, jak o sobie mówi Dobrovolska¹⁵, nakreśliła po części ramy jej programu wyborczego. Wchodząc na stronę internetową Partii Wolności¹⁶, wciąż można znaleźć podstronę kandydatki Eveliny Dobrovolskiej, a tam pięć priorytetów¹⁷, z którymi startowała jesienią 2020 r. w wyborach parlamentarnych. Koncentrowały się one na sprawach związanych z prawami człowieka, wzmacnianiem więzi lokalnych i promowaniu postaw obywatelskich, łagodzeniu przepisów karnych, ochronie przyrody i dbaniu o dobrostan zwierząt, a także na rozszerzeniu międzynarodowych zobowiązań Republiki Litewskiej.

Polka zapowiedziała chęć podjęcia starań na rzecz zapewnienia egalitaryzmu płciowego oraz zerową tolerancję dla jakiejkolwiek przemocy. W programie wyborczym padła deklaracja ratyfikowania Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Inną umową międzynarodową, której ratyfikacja leży na sercu nowej minister, jest Europejska Karta języków regionalnych lub mniejszościowych, a także Protokół nr 12 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który ustanawia ogólny zakaz dyskryminacji.

W swym programie Dobrovolska zawarła postulat podejmowania działań na rzecz wzmocnienia społeczności lokalnych, uznając aktywne społeczności za reprezentantów mieszkańców, mających też zadanie przybliżania im działalności instytucji państwowych i samorządowych. Zobowiązała się do podjęcia działań mających na celu zagwarantowanie miejsc pracy członkom lokalnych społeczności oraz promowanie przedsiębiorczości i obywatelskości, które jej zdaniem stanowią fundament skutecznych rządów.

Innym postulatem wyborczym było odrzucenie nadmiernej odpowiedzialności prawnej, m.in. osób fizycznych, które nie wywiesiłyby flagi w dniu święta państwowego albo nie zgłosiłyby nabycia obywatelstwa obcego kraju. Na Litwie prawo do posiadania podwójnego obywatelstwa mają jedynie nieliczni – przede wszystkim ci, którzy wyjechali z Litwy przed odzyskaniem niepodległości oraz ich potomkowie¹⁸.

Dobrovolska popiera dekryminalizację marihuany. Sygnalizowała też chęć przyjrzenia się kodeksowi karnemu pod kątem ewentualnego złagodzenia kar i środków karnych. Wierzy też, że polityka oparta na osobistej odpowiedzialności obywatela sprawdza się lepiej niż zakazy, gdyż jest przejawem zaufania do społeczeństwa. Zarówno w kampanii, jak i po wyborze do parlamentu Dobrovolska odnosiła się do potrzeby wprowadzenia zmian w systemie penitencjarnym oraz w programach resocjalizacyjnych¹⁹.

Ważną grupą, o której pamiętała w swoim programie Dobrovolska, są mniejszości. Swoją ofertę skierowała do mniejszości narodowych, szczególnie mniejszości polskiej. „Różnorodność wzmacnia naród” – mówiła. Zapewniła o pilnej potrzebie rozwiązania problemu oryginalnej pisowni nazwisk, o co od lat walczą litewscy Polacy. Było to zresztą ważnym elementem dotychczasowej aktywności niedawno zaprzysiężonej minister, która z ramienia Europejskiej Fundacji Praw Człowieka (EFHR)²⁰ walczyła przed litewskimi sądami o zapis nazwisk litewskich Polaków zgodny z oryginalną, tzn. polską transkrypcją. Chodzi np. o zapis nazwisk zawierających literę „w” (bez lituanizowania i stosowania litery „v”, co widać na przykładzie nazwiska Dobrovolskiej) czy zachowanie podwójnych spółgłosek (typu „nn”, jak w imieniu Anna, które obecnie zapisuje się w litewskiej formie Ana). Dobrovolska mówiła o tym w trakcie kampanii, jak i po wygranych wyborach.

Warto wspomnieć, że w 2019 r. minęło 25 lat od podpisania Traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy pomiędzy Litwą a Polską²¹. Traktat gwarantował, że Polacy mają w szczególności prawo do (…) używania swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej²². Szczegółowe regulacje dotyczące pisowni imion i nazwisk miały zostać określone w odrębnej umowie, jednak do dziś sprawa ta nie została właściwie, a przy tym ostatecznie unormowana.

Oferta wyborcza Dobrovolskiej kierowana była również do mniejszości seksualnych. W samym programie znalazły się zawoalowane deklaracje, ujęte w dość ogólnie brzmiące slogany, takie jak: zapewnienie praw mniejszości oraz praktyczne wdrażanie praw człowieka, mające zapewne dotrzeć z pozytywnym komunikatem do elektoratu, dla którego prawa mniejszości seksualnych są istotne. Warto jednak odnotować, że w wypowiedziach przedwyborczych Dobrovolska nie uciekała od tematów, które nie należą do najbardziej popularnych, jak choćby możliwość legalnego potwierdzenia korekty płci w dokumentach. Trzeba też zauważyć, że na przestrzeni ostatnich lat, w ramach pracy w EFHR, obecna minister sprawiedliwości włączała się niejednokrotnie w sprawy osób transpłciowych prowadzone przed litewskimi sądami. Partyjny kolega Dobrovolskiej, świeżo wybrany poseł, a dotychczas aktywista na rzecz praw osób nieheteronormatywnych, Tomas Vytautas Raskevičius, mówił w październiku: Ewelina wygrała około czterdziestu takich spraw, jest wielką przyjaciółką osób LGBT²³.

Z innych obszarów, jakie kandydatka poruszyła w swoim programie wyborczym, znalazła się np. tematyka właściwego podejścia do zdrowia psychicznego, to znaczy takiego, które zasadzałoby się na prawach człowieka.

Podnosiła też potrzebę wzmożenia działań na rzecz ochrony przyrody i praw zwierząt, ukazując ciekawą mieszankę postulatów, wśród których znalazły się: promowanie zielonych zamówień publicznych, odpowiedzialne i etyczne polowanie, ochrona zasobów rybnych i likwidacja tam na rzekach²⁴. Krótkie spojrzenie na profil Dobrovolskiej na Instagramie²⁵ może spowodować w pierwszym momencie zdziwienie – wielką pasją członkini rządu jest bowiem wędkarstwo, o czym opowiadała ostatnio w porannym pasmie litewskiej telewizji publicznej²⁶. Pasja to jedno, ale dobrostan ryb wilnianka traktuje bardzo poważnie. Odnosiła się do tego zagadnienia we wpisie na Facebooku z okresu kampanii wyborczej: Kwestia ochrony zasobów rybnych pozostaje na drugim planie, ignorowana przez władze publiczne. Przedsiębiorcy zajmujący się rybołówstwem ignorują zakazy zawarte w przepisach; Ministerstwo Środowiska ignoruje raporty organizacji pozarządowych; wszyscy razem udajemy, że wszystko jest w porządku²⁷. W swym programie wyborczym jasno stwierdzała: odpowiedzialne podejście państwa do dobrostanu zwierząt i zrównoważona polityka w tej dziedzinie są niezbędne!

Na stronie litewskiego Ministerstwa Sprawiedliwości 22 grudnia 2020 r. pojawił się wpis²⁸ prezentujący trzy główne obszary priorytetów Eveliny Dobrovolskiej, już jako minister sprawiedliwości. Są to kolejno: jakościowe i planowe prawodawstwo, realizacja zasady praworządności oraz szacunek dla człowieka. Interesujące wydaje się rozwinięcie każdego z tych punktów i odniesienie priorytetów zarówno do wypowiedzi Dobrovolskiej, jak i faktów z życia społeczno-politycznego współczesnej Litwy, a co za tym idzie – do aktualnej sytuacji prawnej.

1. Jakościowe i planowe prawodawstwo²⁹

Na Litwie od lat podnoszony jest problem ekspresowej legislacji i przyjmowania prawa bez należytej analizy projektów ustaw w komisjach parlamentarnych i przeprowadzenia procesu konsultacji społecznych, przy równoczesnym pozbawianiu parlamentarzystów, w tym przede wszystkim tych opozycyjnych, rzeczywistego wpływu na kształt stanowionego prawa. Jak pisał w 2015 r. Stasys Šedbaras³⁰, w swojej szczegółowej analizie porównującej proces legislacyjny na Litwie i w innych europejskich krajach: w ciągu ostatniej kadencji w Seimasie zarejestrowano łącznie 5052 projektów aktów prawnych, z czego tylko 2487 zostało przyjętych. Spośród przyjętych projektów aż 1239 lub inaczej niemal połowa (a ustaw – ponad połowa) została przyjęta w trybie pilnym. Niektóre ustawy były przyjmowane w ciągu kilku godzin, co polityk skwitował stwierdzeniem: oznacza to, że projekty te nie były rozpatrywane przez komisje, opinia publiczna i zainteresowane instytucje nie zgłaszały uwag, a prawo członków Seimasu do składania propozycji zostało ograniczone³¹. W 2019 r. liberał Simonas Gentvilas grzmiał z mównicy w Seimasie³², że w litewskim parlamencie istnieje olbrzymi system drukowania aktów prawnych. I dopytywał retorycznie: czy odzwierciedla on jakość?

Przed powołaniem na stanowisko ministra sprawiedliwości Dobrovolska musiała spotkać się z Prezydentem Republiki Litewskiej, aby przedstawić swoją wizję sprawowania urzędu i opowiedzieć o powstającym zespole współpracowników odpowiedzialnych w Ministerstwie Sprawiedliwości za konkretną problematykę. Jak twierdzi portal ZW.lt, po rozmowie z głową państwa kandydatka podkreśliła, że jednym z głównych celów w obszarze, do którego jest delegowana, pozostaje jakościowe prawodawstwo³³. Dodała również: musimy nie formalnie, ale faktycznie przeprowadzić konsultacje społeczne. Musimy przeprowadzić ocenę skutków prawnych – i to nie tylko w odniesieniu do prawodawstwa, które jest planowane i opracowywane, ale także w odniesieniu do już istniejących ustaw. Takie postępowanie i ustalenie priorytetów rozwiązałoby wiele problemów.

2. Realizacja zasady praworządności³⁴

W programie nowo powołanego rządu Republiki Litewskiej, przyjętym przez parlament w grudniu 2020 r., przeczytać można taką oto deklarację: będziemy dążyć do zapewnienia wysokiej jakości prawodawstwa, oceny potrzeb w zakresie istniejących i przyszłych regulacji prawnych oraz zaangażowania opinii publicznej w proces legislacyjny w celu zapewnienia otwartości i przejrzystości procesu legislacyjnego³⁵.

Omawiany tu drugi priorytet odnosi się również do stosowania się państwa do zawartych umów międzynarodowych, a co za tym idzie – do orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Jednym z przykładów niewdrażania zaleceń wynikających z rozstrzygnięć ETPC, znanym Dobrovolskiej z racji jej dotychczasowej ścieżki zawodowej, jest niestosowanie się przez Republikę Litewską do wyroku w sprawie L. przeciwko Litwie³⁶. Wspominała o tej sprawie w jednej z rozmów: ujawniają się i inne problematyczne aspekty, np. z powodu zmiany płci. Chociaż w 2007 r. Litwa przegrała sprawę przed ETPC, [wciąż] nie mamy żadnych regulacji³⁷ – uzyskanie zmiany wpisu w dokumencie możliwe jest na drodze postępowania sądowego, po zebraniu wystarczających dowodów, kiedy podejmowane są konkretne działania [pokazujące], że dana osoba jest zdecydowana zmienić oznaczenie płci i wpis w dokumencie³⁸.

Dobrovolskiej zależy, by zmieniać zastaną sytuację prawną, ale także by do polityki wpuścić nieco świeżego powietrza. Ma to być powiew praworządności i wolności, co można wyczytać już z samej nazwy jej partii. Chodzi też o racjonalizację wydatków budżetowych, tak ważnych dziś – w dobie zapaści gospodarczej, z jaką świat mierzy się z powodu pandemii COVID-19. Opinia minister jest jasna: Litwa do tej pory chętnie wypłaca odszkodowania i wprawia w ruch całą machinę sądową zamiast uchwalić [odpowiednią] ustawę. Musimy przejrzeć sprawy, które Litwa przegrała i przestać już dyskutować o wytycznych. Oznaczałoby to nie tylko ochronę ludzi, ale także [stanowiło] dla nas fundament praworządności³⁹.

3. Szacunek dla człowieka⁴⁰

W wywiadzie udzielonym dziennikarce LRT.lt po wyborze do Seimasu Dobrovolska wypowiadała się na temat szacunku należnego wszystkim obywatelom. Ważne jest dla nas, aby interesy wszystkich grup społecznych były zaspokajane i aby nikt nie czuł się zapomniany⁴¹. Nowy rząd deklaruje chęć prowadzenia polityki opartej o zasadę praworządności, a co za tym idzie – pragnie uprawiać inkluzywną politykę państwa wobec wszystkich obywateli, mając na względzie interesy mniejszości.

W cytowanym wywiadzie litewska Polka mówiła o zmianie, jaka musi nastąpić w informowaniu o sytuacji mniejszości narodowych i postulatach przez nie podnoszonych, w tym przede wszystkim o konieczności rezygnacji z manipulacji, jakie często się z tym tematem łączą: Problemy mniejszości narodowych są bezpośrednio związane z prawami człowieka. Tak mówi Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych. Należy również zrozumieć, że mniejszości narodowe mieszkające na Litwie, jak wielokrotnie orzekał Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej, są – co do zasady – przede wszystkim obywatelami Republiki Litewskiej. Gdybyśmy spojrzeli na te problemy jak na zagwarantowanie praw tych obywateli, a nie jako narzędzie manipulacji [sytuacja by się zmieniła].

Sprawa pisowni polskich imion i nazwisk z całą pewnością takim manipulacjom jest poddawana – w wypowiedziach niektórych litewskich polityków, jak i wybranych publicystów. Wpisuje się ona niewątpliwie w postulat wcielania w życie postanowień zawartych w umowach międzynarodowych, w tym także umowach bilateralnych, do jakich należy wspominany już Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy, którego zapisy wciąż nie są w pełni respektowane.

W wywiadzie udzielonym LRT.lt w drugiej połowie listopada 2020 r., nim jeszcze został utworzony rząd koalicyjny, Dobrovolska mówiła: jestem przekonana, że obecny Seimas, po tym jak zostanie utworzona koalicja, do której programu będzie wpisana oryginalna pisownia nazwisk, może rozwiązać ten problem. W programie przyjętym przez koalicję rządową nie znalazło się jednak ani słowo o planach uregulowania omawianej kwestii.

Socjaldemokraci postanowili rozegrać ten temat politycznie i złożyli w parlamencie projekt ustawy dotyczący oryginalnej pisowni nazwisk, jednak przepadł on 10 grudnia 2020 r. w głosowaniu. Lider socjaldemokratów i jeden z autorów projektu, Gintautas Paluckas, stwierdził: szkoda, że Seimas nie rozwiązuje zadawnionych problemów, z którymi borykają się tysiące ludzi. Nadal nie są w stanie wpisać na dokumentach swojego nazwiska za pomocą alfabetu łacińskiego⁴². Zauważył też umykający często fakt, że są to zarówno przedstawiciele społeczności etnicznych mieszkających na Litwie, jak i osoby pozostające w związku małżeńskim z obcokrajowcami⁴³. Zwrócił uwagę, że problem filologiczny czy techniczny nabrał politycznego, a wręcz międzynarodowego wydźwięku.

Dobrovolska nie poddaje się jednak, próbując pokazać, że problem wciąż istnieje i że można znaleźć wspólne rozwiązanie. 29 grudnia 2020 r. wzięła udział w spotkaniu z Przewodniczącym Państwowej Komisji Języka Litewskiego, Audrysem Antanaitisem, które uznała za ubogacające i znaczące⁴⁴. Napisała też: cieszy fakt, że mamy jasne rozwiązania, które spełniają oczekiwania obu stron. Konstruktywna współpraca będzie kontynuowana. Czas pokaże, czy przyniesie rzeczywiste efekty, na które czekają m.in. tysiące litewskich Polaków.

Przyglądając się aktywności politycznej litewskiej Polki i podnoszonym przez nią postulatom, nie sposób nie ulec wrażeniu, że część inspiracji czerpie ona z polskiego dyskursu publicznego i polskiej polityki. Nie ma w tym zresztą nic dziwnego. Bliskość dwóch państw, podobieństwo naszych kultur, a także osobiste przywiązanie Dobrovolskiej do polskości zdają się służyć wzajemnej wymianie myśli i wzajemnemu inspirowaniu. Otwartość prezentującej poglądy liberalne nowej minister na różne środowiska polskie, co może potwierdzać choćby niedawne spotkanie z prezydentem Dudą czy europosłanką wybraną z listy PiS, Anną Fotygą, może świadczyć o jej dojrzałości politycznej i to mimo młodego wieku wilnianki, a także wciąż jeszcze małego doświadczenia w polityce na najwyższym krajowym szczeblu.

Z powodu swoich liberalno-lewicowych poglądów bywa nazywana z przekąsem Biedroniem w spódnicy⁴⁵. Nie wydaje się jednak, by tego typu określenia robiły na niej (negatywne) wrażenie. Na razie wygląda na skoncentrowaną na planowaniu najbliższej przyszłości i wdrażaniu się w prace resortu.

Evelina Dobrovolska przeciera nowy szlak w litewskiej polityce. Młoda, pełna pasji, posiadającą konkretną polityczną agendę – wszystko to sprawia, że komentatorzy litewscy śledzą jej ruchy z dużym zainteresowaniem. Polskie media na razie patrzą dość powierzchownie, koncentrując się na drugorzędnych faktach z życia litewskiej Polki. Może to jednak szybko ulec zmianie, o ile tylko litewska minister sprawiedliwości zacznie skutecznie wcielać swe zapowiedzi w życie, a ustanowione przez nią priorytety znajdą odzwierciedlenie w działaniach podległego jej resortu. Wiele zależy też od jej siły politycznej i poparcia koalicjantów w rządzie. Konflikt wewnątrz obozu władzy czy w rządzie, np. na linii minister sprawiedliwości – premier, nie wyszedł jeszcze żadnemu państwu na dobre. Z uwagą należy więc obserwować nadchodzące miesiące. Polacy w świecie potrafią czasem zaskoczyć bardziej niż ci mieszkający nad Wisłą.