W 2020 r. w prawie pomocy społecznej ukonstytuowały się długo oczekiwane zmiany dotyczące funkcjonowania placówek całodobowej opieki. Część z przepisów weszła w życie już w 2019 r., niemniej dopiero od 1 stycznia 2020 r. można mówić o całościowej nowelizacji prawa w tym zakresie – pisze prawnik dr hab. Iwona Sierpowska prof. Uniwersytetu SWPS.
Celem nowelizacji było uporządkowanie zasad ustalania opłat za pobyt w domu pomocy społecznej oraz podniesienie poziomu bezpieczeństwa w placówkach świadczących całodobowe usługi opiekuńcze.
Wiele lat funkcjonowała zróżnicowana praktyka ustalania opłat za pobyt członka rodziny w domu pomocy społecznej. Brak jednoznacznych rozwiązań skutkował uchylaniem się małżonka i dzieci od zobowiązań finansowych. Odmowa zawarcia przez nich umowy o wnoszenie opłaty przerzucała na gminę koszty utrzymania podopiecznego w placówce. W wyniku nowelizacji ustawy o pomocy społecznej wprowadzono możliwość ustalania opłaty w drodze decyzji administracyjnej. Tym samy brak dobrej woli i współpracy może obecnie skutkować obciążeniem małżonka i krewnych nawet do wysokości pełnego kosztu utrzymania w placówce. Jednocześnie poszerzeniu uległ katalog zwolnień z powyższych zobowiązań, mogą się o nie ubiegać osoby, wobec których rodzice dopuszczali się przemocy lub zaniedbywali w przeszłości swoje obowiązki. Z perspektywy rocznego stosowania tych regulacji można stwierdzić, że procedura ustalania opłat uległa wydłużeniu, ale stała się skuteczniejsza. Finalnie powinna ona doprowadzić do zmniejszenia obciążeń finansowych gmin kosztem rodzin pensjonariuszy. Niemniej podjęte działania legislacyjne są zaledwie początkiem zmian, w tym obszarze nadal brakuje regulacji, które godziłyby interes publiczny z elementarnym poczuciem sprawiedliwości.
Artykuł został opublikowany w dzienniku Rzeczpospolita z 9.01.2021 r.
W trosce o ochronę praw i bezpieczeństwa mieszkańców domów pomocy społecznej zdecydowano o ustawowym uregulowaniu zasad samodzielnego opuszczania placówki przez jej podopiecznych. Wcześniej o tych sprawach rozstrzygał dyrektor domu na podstawie regulaminu, stanowiło to daleko idącą ingerencję w prawo mieszkańców do utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym. W odpowiedzi na apele Rzecznika Praw Obywatelskich ustawodawca zdecydował, że dyrektor może ograniczyć wyjścia poza teren placówki tylko w uzasadnionych medycznie przypadkach. Stanowisko dyrektora podlega kontroli sądu. Analogiczne zasady przyjęto względem podopiecznych całodobowych placówek opieki niebędących domami pomocy społecznej, prowadzonych przez osoby prywatne lub organizacje społeczne. Ponadto w odniesieniu do tych jednostek wprowadzono zakaz umieszczania w nich osób niepełnoletnich. Wyeliminowano w ten sposób możliwość tworzenia placówek mieszanych dla dzieci i dorosłych. Tym samym ustawodawca jednoznacznie opowiedział się za sprawowaniem całodobowej opieki nad małoletnimi wyłącznie w ramach systemu pieczy zastępczej, który właśnie w tym celu zostały utworzony. Swoboda decydowania opiekunów o losie ich podopiecznych została ograniczona nie tylko względem małoletnich, ale również wobec osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. Obecnie umieszczenie takiej osoby w prywatnej placówce całodobowej opieki wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego. Wcześniej warunek ten należało spełnić jedynie w przypadku kierowania do domów pomocy społecznej. Co istotne, wymóg uzyskania zezwolenia sądu dotyczy również osób umieszczonych w placówkach przed nowelizacją i musi zostać spełniony do dnia 1 czerwca 2021 r.
W ramach poprawy bezpieczeństwa podopiecznych prywatnych jednostek całodobowej opieki określono ustawowe wymagania dotyczące standardów zatrudnienia. Placówki świadczące całodobowe usługi dla osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych i w podeszłym wieku muszą zatrudniać między innymi lekarza, pielęgniarkę oraz wykwalifikowanych opiekunów. Jeżeli placówka prowadzona jest w jednym budynku, to z jej usług może korzystać nie więcej niż 100 podopiecznych. Poprawie bezpieczeństwa mają ponadto sprzyjać regulacje zaostrzające odpowiedzialność podmiotów prowadzących placówki, które upodabniają się do domów pomocy społecznej, ale takimi domami nie są, a przez to nie muszą spełniać wielu rygorystycznych wymogów. Ustawodawca ograniczył możliwość uzyskania zezwolenia na prowadzenie placówki przez podmioty, na które w przeszłości nałożono co najmniej dwukrotnie karę pieniężną za prowadzenie takiej działalności bez zezwolenia lub wydano nakaz jej wstrzymania. Podmioty te nie będą mogły uzyskać nowego zezwolenia w okresie 5 lat od ukarania. Osoby prowadzące bez zezwolenia kilka placówek muszą się liczyć z wymierzeniem osobnej sankcji na każdą z nich. Kara nakładana na kolejną z placówek wynosi obecnie 40 tys. zł, a nie jak dotychczas 10 lub 20 tys. zł.
Wśród istotnych zmian w systemie pomocy społecznej obowiązujących od 2020 r. należy wymienić wprowadzenie nowych jednostek organizacyjnych w postaci centrów usług społecznych. Idea ich powołania wiąże się z upowszechnieniem i konsolidacją rozproszonych usług społecznych w jeden spójny lokalnie system. Przyczyni się to do integracji małych społeczności, poprzez kojarzenie usług świadczonych przez przedstawicieli różnych zawodów zajmujących się pomocą społeczną, animacją aktywności mieszkańców i rozwojem kulturalnym. Koncepcja funkcjonowania tych jednostek opiera się na zasadzie powszechnego dostępu, a korzystanie ze wsparcia nie musi się łączyć z uzyskaniem statusu świadczeniobiorcy pomocy społecznej. Centra usług społecznych mogą działać obok lub zamiast ośrodków pomocy społecznej. Aktualnie ich tworzenie jest dobrowolne, stąd też nowe przepisy należy traktować jako swoisty pilotaż. Ocena tej zmiany organizacyjnej możliwa będzie w przyszłości.
O autorce
dr hab. Iwona Sierpowska prof. Uniwersytetu SWPS – pracownik akademicki, profesor na Wydziale Prawa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu SWPS we Wrocławiu, radca prawny. Autorka monografii, podręczników oraz licznych artykułów z zakresu prawa administracyjnego, pomocy społecznej i problematyki socjalnoprawnej. Wykładowca i trenerka na szkoleniach dla pracowników sądów, urzędów administracji oraz pracowników socjalnych. Członek komisji egzaminacyjnej do spraw specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej.
