I dissent (nie zgadzam się), to słowa, które bardzo często padały z ust zmarłej w 2020 r. Ruth Bader Ginsburg – znanej Sędzi Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych. Czemu znanej? Bowiem była przykładem niezależności sędziego – konsekwentnie w swoim orzecznictwie dążyła do przestrzegania i umacniania równej ochrony wszystkich obywateli. Wielokrotnie i często nie zgadzała z zapadłymi rozstrzygnięciami większości, dlatego decydowała się na składanie zdań odrębnych, w których poruszane argumenty, ich wyważenie i sposób prezentacji spowodował, że były one bardziej znane, niż samo orzeczenie, do których zdanie odrębne składała.
Jak to zatem jest uregulowane w Polsce? Postępowanie sądowe najczęściej kończy wydanie wyroku. Po wydaniu wyroku sąd sporządza jego uzasadnienie. Sporządzenie pisemnego uzasadnienia następuje na wniosek strony albo z urzędu – w zależności od rodzaju postępowania, czy zapadłego rozstrzygnięcia (przykładowo w sprawach cywilnych sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok, przy czym sprawach, w których apelację oddalono lub zmieniono zaskarżony wyrok, pisemne uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zgłosiła wniosek o doręczenie wyroku z uzasadnieniem). W przypadku, gdy wyrok zapada w składzie kolegialnym (tzn. więcej, niż jednego sędziego) istnieje możliwość złożenia zdania odrębnego przez sędziego (bądź ławnika), który w głosowaniu nad wyrokiem został przegłosowany. W niniejszym artykule poddana analizie zostanie instytucja zdania odrębnego do wyroku oraz porównana zostanie ze zdaniami uzupełniającymi do wyroku, które nie są znane w polskim systemie prawnym.
Zdania odrębne
Zdanie odrębne (łac. votum separatum, cum voto separato, dawniej też określane jako contra votum, ang. dissenting opinion) definiuje się jako akt woli – oświadczenie – wyrażone w określonej przez ustawę formie, ze strony sędziego składu1 orzekającego, który nie zgadza się ze stanowiskiem większości tego składu. Jest to uprawnienie przysługujące przegłosowanemu sędziemu (ławnikowi) składu orzekającego w sytuacji, w której zgodnie z jego wewnętrznym przekonaniem wydane orzeczenie sądowe powinno być odmienne w swej treści. Zasadniczo akt ten jest wyrazem dążenia do sprawiedliwego wyroku2. Bez większego zaskoczenia można wskazać, iż jest tylu zwolenników, co przeciwników tej instytucji. Przeciwnicy zdań odrębnych wskazują w szczególności na osłabienie kolegialności, wiarygodności i mocy perswazyjnej rozstrzygnięcia, wyłom od zasady tajemnicy narady sędziowskiej, niebezpieczeństwo pojawienia się aktów, które mogą służyć sędziemu do zdobycia popularności i rozgłosu3. Zwolennicy natomiast wskazują na przejrzystość podejmowania decyzji, odrzucenie przekonania, że sędziowie nie różnią się w swych opiniach, zwiększanie się świadomości prawnej społeczeństwa4.
Konstytucyjnoprawne uwarunkowania zdań odrębnych
W mojej ocenie argumenty przeciwników instytucji votum separatum dążącego do likwidacji, bądź ograniczenia tej instytucji są sprzeczne z postanowieniami ustawy zasadniczej. Zgodnie z art. 178 ust. 1 Konstytucji, sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Na elementy niezawisłości sędziowskiej składa się nie tylko niezależność sędziego od jakichkolwiek wpływów, ale również niezależność przy podejmowaniu danego rozstrzygnięcia i możliwość uzewnętrznienia niezgody sędziego z zapadłym rozstrzygnięciem podjętym przez większość składu orzekającego. Z wyłomem sędziego od rozstrzygnięcia większości i złożeniem zdania odrębnego wiąże się również ustrojowa zasada braku możliwości pociągnięcia sędziego do odpowiedzialności karnej, bądź dyscyplinarnej. Reasumując zatem – na niezawisłość sędziowską składa się wewnętrzna niezależność sędziego5, która stanowi podstawę do zgłoszenia przez sędziego niezgadzającego się z rozstrzygnięciem zdania odrębnego. O niezależności sędziowskiej można mówić dopiero wtedy, kiedy sędzia może podejmować rozstrzygnięcia jedynie na podstawie obowiązującego prawa i co niezwykle ważne w zgodzie z własnym przekonaniem prawniczym.
Zdania odrębne w polskim systemie prawnym
Możliwość zgłoszenia zdań odrębnych przewidziana jest w ustawach procesowych – art. 324 Kodeksu postępowania cywilnego6, art. 114 Kodeksu postępowania karnego7 i art. 137 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi8.
W przypadku procedury cywilnej, sędzia, który przy głosowaniu nie zgodził się z większością, może przy podpisywaniu sentencji zgłosić zdanie odrębne i obowiązany jest uzasadnić je na piśmie przed podpisaniem uzasadnienia, zaś w razie zgłoszenia zdania odrębnego nie wygłasza się uzasadnienia. Co ważne, w tym zakresie podkreśla się, że odmienne zapatrywania sędziego przegłosowanego co do tego, jak należało ocenić zebrany materiał dowodowy, ustalić stan faktyczny i rozstrzygnąć sprawę, mogą znaleźć wyraz jedynie w uzasadnieniu zgłoszonego przez niego zdania odrębnego9, co dodatkowo podkreśla wagę tej instytucji.
W odniesieniu do procedury karnej, członek składu orzekającego przy składaniu podpisu ma prawo zaznaczyć na orzeczeniu swoje zdanie odrębne podając, w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie. W procedurze karnej zdanie odrębne może dotyczyć również samego uzasadnienia orzeczenia. Sędzia je zgłaszający powinien wskazać, w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje uzasadnienie. Zdanie odrębne do uzasadnienia może mieć charakter samoistny, gdy sędzia nie zgadza się tylko z pisemnymi motywami orzeczenia, albo stanowić konsekwencję uprzednio złożonego zdania odrębnego do wyroku10.
W odniesieniu do postępowania sądowoadministracyjnego, sędzia, który przy głosowaniu nie zgodził się z większością, może przy podpisywaniu sentencji zgłosić zdanie odrębne i obowiązany jest uzasadnić je na piśmie przed podpisaniem uzasadnienia. Zdanie odrębne może dotyczyć także samego uzasadnienia. Inaczej niż w postępowaniu cywilnym i podobnie jak w postępowaniu karnym, zdanie odrębne może dotyczyć także samego uzasadnienia. Oznacza to, że sędzia zgłaszający zdanie odrębne do uzasadnienia zgadza się z rozstrzygnięciem sprawy, ale nie podziela argumentacji, która uzasadniła wydanie wyroku. Takie zdanie odrębne powinno zostać zgłoszone przed podpisaniem sentencji. Późniejsze jego zgłoszenie, a zwłaszcza zgłoszenie go przy podpisywaniu uzasadnienia wyroku nie jest dopuszczalne11.
Granice zdań odrębnych
Jak wspomniałem na wstępie – w mojej ocenie podstawa zdań odrębnych uregulowana została bezpośrednio w Konstytucji poprzez zagwarantowanie sędziom niezależności i niezawisłości. Pojawia się zatem pytanie, czy zakres owych zdań odrębnych ma granice? W tym zakresie należy wskazać, iż próby ograniczenia możliwości złożenia zdania odrębnego, czy jego przedmiotu, godziłyby w ww. ustrojową zasadę. Oczywiście dane zdanie odrębne musi być związane z przedmiotem rozstrzygnięcia np. zgromadzonymi dowodami, oceną prawną, ustalonym stanem faktycznym, oceną zeznań świadków, wyjaśnień oskarżonego, przyjętą kwalifikacją prawną itd. – różnić się to będzie w zależności od postępowania (karnego, cywilnego).
Podobnie jak w przypadku uzasadnienia samych orzeczeń, w mojej ocenie granicą uzasadnienia zdań odrębnych jest szeroko rozumiana kultura i brak możliwości personalnych odniesień, czy niekulturalnych sformułowań wykraczających poza daną sprawę. Przykładowo do jednego z postanowień Trybunału Konstytucyjnego12 zdanie odrębne złożone zostało przez Mariusza Muszyńskiego, który w treści zaatakował ówczesnego Rzecznika Praw Obywatelskich. W ww. uzasadnieniu M. Muszyński personalnie wskazywał oraz atakował (z imienia i nazwiska) osobę piastującą funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich. W zadaniu odrębnym M. Muszyński próbował wskazać na brak należytej wiedzy osoby piastującej funkcję RPO wytykając rzekome uchybienia. Jednoznacznie wskazać należy, iż sformułowania, treści i odniesienia wykraczające poza przedmiot rozpatrywanej sprawy sądowej nie mogą stanowić podstawy zdania odrębnego. Niekulturalne sformułowania w zdaniach odrębnych nie mogą być akceptowalne.
Zdania uzupełniające
Na wstępie wspomniano, że w polskim systemie prawnym wprost brak jest regulacji odnoszącej się do zdań uzupełniających do wyroków. Zdania uzupełniające są charakterystyczne dla Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz systemu angloamerykańskiego. Zdania uzupełniające nazywane concurring opinion stanowią opinię tzn. opinię sędziego zawierającą inne uzasadnienie orzeczenia, ale zgodną z jego sentencją13. Szerzej – jest to równoległa opinia, której autor zgadza się z konkluzją dotyczącą naruszenia konwencji, ale z innych względów niż te, które znalazły się w uzasadnieniu orzeczenia lub uzupełniająca je o nowe argumenty14.
W mojej ocenie zdania uzupełniające w postaci concurring opinion można porównać w polskim systemie prawnym do zdań odrębnych do uzasadnienia orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Przykładowo Sędzia TK Zbigniew Jędrzejewski złożył zdanie odrębne do uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. w sprawie o sygnaturze K 1/2015, w którym zgodził się z zapadłym przed TK rozstrzygnięciem, jednak nie zgodził się z argumentacją Trybunału Konstytucyjnego zawartą w uzasadnieniu do tego wyroku. W uzasadnieniu zdania odrębnego do uzasadnienia wyroku, ww. Sędzia TK przedstawił argumenty, które jego zdaniem potwierdzają zapadłe rozstrzygnięcie, a są odmienne od argumentów przedstawionych w uzasadnieniu wyroku TK. Taka forma złożenia zdań odrębnych ma również miejsce w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo do uzasadnienia uchwały Pełnego Składu Sądu Najwyższego1 zdania odrębne zgłosili Sędziowie Mirosław Bączyk oraz Zbigniew Kwaśniewski. Wymienieni sędziowie zgodzili się z uchwaloną uchwałą, jednak nie podzielili określonych fragmentów uzasadnienia tejże uchwały.
Podsumowanie
Istnieją przypadki, w których zdania odrębne stały się szerzej komentowane i znane, niż same treści orzeczeń. Przykładowo w sprawie rozpoznawanej przez TK dot. odmowy świadczenia usługi ze względu na wolność sumienia i religii usługodawcy (tzw. sprawa drukarza z Łodzi), zdanie odrębne złożył m.in. sędzia Leon Kieres. W uzasadnieniu wskazywał na rzeczywisty problem konstytucyjny, którym było to, czy zjawisko dyskryminacji ze względu na swoją skalę i skutki społeczne (stygmatyzacja określonej grupy osób i wykluczanie ich ze wspólnoty) powinno podlegać sankcjom karnym (w szerokim rozumieniu tego pojęcia), czy też należy je rozpatrywać jako sprawę niejako „prywatną” (między dyskryminowanym i dyskryminującym), która nie ma znaczenia ogólnospołecznego i nie wymaga ścigania z urzędu przez aparat państwowy. Na tak zakreślone zagadnienie odpowiedział, że art. 32 ust. 2 Konstytucji wyraźnie zakazuje dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, obligując ustawodawcę do zapewnienia przestrzegania tej zasady odpowiednio efektywnymi środkami. Uznał, że nawet jeżeli art. 138 Kodeksu wykroczeń nie jest idealnym narzędziem realizacji tego celu, uznanie go za niezgodny z Konstytucją z pewnością nie poprawi sytuacji osób dyskryminowanych. Będzie natomiast wzmacniał przekonanie (już i tak nazbyt rozpowszechnione), że przedsiębiorca może w sposób całkowicie dowolny odmawiać świadczenia usług osobom, których cech lub stylu życia nie akceptuje, a nawet komunikować im to w sposób naruszający ich godność. Stanowisko to było (w przeciwieństwie do zapadłego wyroku) bardzo pozytywnie odebrane w nauce prawniczej i dyskusji publicznej. Sędzia ten złożył również zdanie odrębne do głośnej sprawy dotyczącej prawa łaski, które stosować może Prezydent. Wskazany Sędzia w zdaniu odrębnym wskazał, że konstytucyjna prerogatywa Prezydenta do stosowania prawa łaski obejmuje wyłącznie prawo do uchylenia lub zmniejszenia prawomocnie orzeczonej kary. Nie mieści się w jej zakresie ingerencja w toczące się postępowanie, które nie jest prawomocnie rozstrzygnięte.
Rekapitulując – możliwość zgłoszenia zdania odrębnego przez sędziego do orzeczenia zapadłego w składzie kolegialnym wyrażona jest wprost w przepisach Konstytucji, które zapewniają niezawisłość urzędu sędziowskiego oraz niezależność od jakichkolwiek wewnętrznych i zewnętrznych czynników, w tym stanowiska pozostałych członków składu orzekającego.
W mojej ocenie sędziowie powinni mieć pełną możliwość wyrażenia swojego niezadowolenia – w tym również złożenia zdania odrębnego do uzasadnienia rozstrzygnięcia. Powinno się również przeprowadzić szeroką dyskusję związaną z możliwością wprowadzenia do polskiego systemu prawnego instytucji zdań uzupełniających.
O autorze
Aleksander Hyżorek – Student ostatniego roku studiów prawniczych na Uniwersytecie SWPS. Interesuje się zagadnieniami związanymi z szeroko rozumianym prawem publicznym, w szczególności prawem administracyjnym i konstytucyjnym. Jest autorem kilkunastu publikacji naukowych. Za swoją działalność otrzymał stypendium Ministra Edukacji i Nauki za znaczące osiągnięcia naukowe, stypendium naukowe Marszałka Województwa Wielkopolskiego i liczne stypendia Rektora Uniwersytetu SWPS. Na co dzień współpracuje z jedną z największych kancelarii prawniczych w Polsce.
1 J. Gujda, Zdanie odrębne jako forma „krytyki” wyroku sądowego w procesie karnym, „Iustitia” 2015/3, s. 143.
2 R. Pankiewicz, Votum separatum w prawie kanonicznym i prawie polskim, „Kościół i Prawo” 2016/2, s. 108.
3 J. Laffranque, Dissenting Opinions and Judicial Independence, Juridica International VIII/2013, s. 170.
4 Ibidem.
5 Wyroki: TK z: 24.6.1999 r., K 3/98, OTK 1998, Nr 4, poz. 52; 14.4.1999 r., K 8/99, OTK 1999, Nr 3, poz. 41; Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu, s. 99; M. Masternak-Kubiak, w: M. Haczkowska (red.), Konstytucja, s. 441; wyr. TK z 9.3.2016 r., K 47/15, OTK-A 2016, poz. 2.
6 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 ze. zm.).
7 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 ze. zm.).
8 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2325 ze. zm.).
9 Wyrok SN z 31.10.1973 r., III CRN 249/73, OSNCP 1974/7–8, poz. 140.
10 M. Kurowski [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, Warszawa 2021, komentarz do art. 114, LEX/el.
11 T. Woś [w:] H. Knysiak-Sudyka, M. Romańska, T. Woś, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, wyd. VI, Warszawa 2016, komentarz do art. 137, LEX/el.
12 Postanowienie TK z 25.04.2018 r., K 27/16, OTK-A 2018, nr 23.
13 R. Bujalski, Angielsko-polski słownik orzecznictwa sądów europejskich, LEX/el.
14 M.A. Nowicki, Słownik Europejskiej Konwencji Praw Człowieka angielsko-francusko-polski z objaśnieniami, LEX/el.
15 Wyrok TK z 22.10.2020 r., K 1/20, OTK-A 2021, nr 1.
16 Uchwała Pełnego Składu SN z 14.11.2007 r., BSA I-4110-5/07, OSNKW 2008, z. 3, poz. 23.
