Wskazane sprawy nie są jedynymi, jakie pacjenci KOZZD skierowali do Trybunału w Strasburgu, zarzucając naruszenie postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, o czym mówią wprost osoby umieszczone w Ośrodku. Ile ich dokładnie jest – trudno powiedzieć. Bez wątpienia rozstrzygnięcia, jakie zapadną w sprawie J.R. oraz w sprawie W., będą rzutowały na ogół pacjentów Ośrodka – zarówno gdy orzeczenie będzie stwierdzało zgodność z Konwencją, jak i gdy zostanie orzeczone jej naruszenie. Dotychczas o problemach systemowych tego miejsca izolacji postpenalnej można było przeczytać jedynie w opracowaniach naukowych¹, raportach z wizytacji instytucji ochrony praw człowieka czy wystąpieniach generalnych RPO. W tych ostatnich postulowano kompleksową nowelizację ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (dalej ustawa z 22.11.2013 r.), wskazując bardzo liczne luki prawne, odnoszące się między innymi do praw pacjentów KOZZD (https://bip.brpo.gov.pl/pl/kategoria-tematyczna/kozzd-gostynin).

Komunikując sprawy J.R. oraz W., ETPC skierował do rządu polskiego pytania, na które warto zwrócić uwagę. Odnoszą się one do art. 3 EKPC (zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania), art. 5 EKPC (zgodność z prawem pozbawienia wolności) i art. 8 EKPC (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego).

W kontekście art. 3 EKPC Trybunał pyta o warunki bytowe, jakie panują w KOZZD, przeludnienie, metraż, jaki przypada na jedną osobę. Zagadnienia te zostały opisane w raportach Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (organ prewencyjny, który przeprowadza wizytacje miejsc izolacji celem zapobiegania torturom i innym formom niewłaściwego traktowania) oraz Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom, a także Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). Przepisy obowiązującego prawa określają pojemność Ośrodka na poziomie 60 miejsc, a nowelizacja rozporządzenia w sprawie KOZZD, jaka wchodzi w życie w dniu 11 lutego 2022 r., stanowi o filii przeznaczonej dla 40 osób. Fakt uruchomienia drugiego budynku KOZZD w Czersku poprawi w pewnym zakresie warunki, w jakich przebywają pacjenci Ośrodka. Obecnie bowiem tylko w jednym oddziale mieszkalnym w Gostyninie pokoje są dwu- i trzyosobowe. W pozostałych trzech oddziałach mieszkalnych w jednym pokoju przebywa od 8 do 10 pacjentów. Żaden z przepisów nie precyzuje natomiast, jaki metraż przysługuje na jedną osobę. Potrzebne jest zatem tworzenie nowej przestrzeni mieszkalnej, w kolejnym budynku Ośrodka. Dla porównania, w Niemczech miejsca izolacji postpenalnej funkcjonują w każdym landzie, a pokoje są pojedyncze. W tym kontekście należy wspomnieć, że brak możliwości dostawiania kolejnych łóżek w budynku KOZZD w Gostyninie doprowadził do podjęcia w 2021 r. przez Dyrektora KOZZD decyzji o nieprzyjęciu dwóch osób, które zostały dowiezione tam na mocy prawomocnych postanowień sądu. Był to punkt przełomowy, który spowodował uruchomienie szybkiej ścieżki legislacyjnej i znowelizowanie ustawy z 22.11.2013 r. w ten sposób, że możliwe stało się użyczenie budynku na potrzeby KOZZD od Służby Więziennej (stąd obecnie wykorzystanie budynku po zakładzie karnym w Czersku).

W kontekście art. 5 EKPC Trybunał pyta o terapię, jaka jest prowadzona w Ośrodku oraz czy możliwe było zastosowanie lżejszego środka przewidzianego w ustawie z 22.11.2013 r., a zatem nadzoru prewencyjnego, aby zapewnić bezpieczeństwo publiczne. W przypadku W., zanim został on umieszczony w Ośrodku, po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności przez 9 miesięcy przebywał na wolności, założył rodzinę. W tym przedmiocie pragnę wskazać, że każde postanowienie sądu o zwolnieniu z pacjenta Ośrodka, wiązało się do tej pory z zastosowaniem nadzoru prewencyjnego oraz orzeczeniem terapii. Problemem jest jednak znikoma liczba podmiotów leczniczych, które w ramach NFZ prowadzą terapię zaburzeń preferencji seksualnych. Po drugie nadzór prewencyjny wiąże się z kontrolą sprawowaną przez funkcjonariuszy Policji. Jednocześnie przepis nie przewidują możliwości zastosowania elektronicznej kontroli miejsca pobytu (bransoletki elektronicznej), co zapewne ułatwiłoby kontrolowanie osoby objętej nadzorem. W tym zakresie instytucje ochrony praw człowieka wysuwały postulaty de lege ferenda.

Ponadto, J.R. skarżył się, że opinie kierowane przez Dyrektora KOZZD raz na 6 miesięcy (zgodnie z wymogiem ustawowym), były w jego przypadku pozytywne. Jednocześnie sąd powoływał biegłych sądowych, którzy na podstawie krótkiego wywiadu przedstawiali negatywne stanowisko w przedmiocie zwolnienia z Ośrodka. Odnośnie zaś do art. 8 EKPC, w przypadku sprawy J.R. Trybunał zadał pytanie, czy doszło do ingerencji w prawo do poszanowania jego życia rodzinnego w rozumieniu art. 8 ust. 1 EKPC, w związku z odmową udzielenia mu zezwolenia na udział w pogrzebie matki. Warto zwrócić uwagę, że ustawa z 22.11.2013 r. nie przewiduje możliwości udzielenia żadnej przepustki, także w tak szczególnych okolicznościach, jak śmierć osoby najbliższej.

Znane są trzy tego typu sytuacje, w których pacjenci KOZZD zwracali się do sądu o uzyskanie zezwolenia na czasowe opuszczenie Ośrodka, celem wzięcia udziału w pogrzebie matki bądź ojca. Żaden z pacjentów nie otrzymał takiego zezwolenia. Sąd wskazywał, że ustawa nie daje podstaw prawnych do udzielenia takiej przepustki.

Jednocześnie orzecznictwo ETPC jest jednoznaczne odnośnie do udzielania przepustek losowych więźniom, nawet zakwalifikowanym do tzw. niebezpiecznych. Jeśli skazany ma negatywną prognozę kryminologiczno-społeczną rozwiązaniem jest udzielenie przepustki pod konwojem.

Zarzut naruszenia art. 8 EKPC w przypadku W. wiązał się z kolei ze sposobem udzielania widzeń. Odbywały się one w towarzystwie pracownika ochrony, nie zezwalano na okazywanie sobie bliskości. Nie wynikało to jednak z przepisów ustawy z 22.11.2013 r., a jedynie z regulaminu wewnętrznego Ośrodka.

Na zakomunikowanie sprawy rządowi polskiemu skarżący oczekiwali od 2017 r., kiedy wnieśli skargi do Trybunału w Strasburgu. Ponieważ są to pierwsze sprawy odnoszące się do praw osób umieszczonych w KOZZD, będą miały szczególne znaczenie dla przyszłości izolacji postpenalnej w Polsce. Wcześniej ETPC wydawał wyroki w sprawie tego rodzaju instytucji np. w Niemczech. Należy bowiem zwrócić uwagę, że miejsca pozbawienia wolności dla osób, które stwarzają zagrożenie dla społeczeństwa ze względu na choroby psychiczne czy innego rodzaju zaburzenia psychiczne jak zaburzenie osobowości, preferencji seksualnych, upośledzenie umysłowe, istnieją w wielu państwach europejskich. Zasady ich organizacji są często odmienne od formuły przyjętej w Polsce. Eksperci znający system holenderskich TBS (skrót od: treatment on behalf of the state) i long-stay psychiatric center, często wskazują ten właśnie system jako wzorzec, po który należałoby sięgnąć, modyfikując ustawodawstwo polskie odnoszące się do izolacji postpenalnej. Wyroki, jakie zapadną w sprawach J.R. oraz W. przyczynią się zapewne do analizy kierunku zmian legislacyjnych i systemowych.