Swego czasu opinia publiczna była wstrząśnięta sprawą Pani sędzi Aliny Czubieniak, która została oskarżona o popełnienie przewinienia dyscyplinarnego w związku z wydanym przez siebie orzeczeniem. Sędzia postanowiła uchylić izolacyjny środek zapobiegawczy, jakim jest tymczasowy areszt, niepełnosprawnemu intelektualnie 19-letniemu chłopakowi, który nie potrafił ani pisać, ani czytać. Był on oskarżony o molestowanie seksualne 9-letniej dziewczynki. Kluczową kwestią, która zmotywowała sędzię do podjęcia takiej decyzji, był fakt, iż chłopak ten nie miał zapewnionego prawa do obrony ani na etapie przesłuchań, ani podczas posiedzenia aresztowego, co wydawało się być ewidentnym naruszeniem podstawowego prawa w procesie karnym, jakim jest prawo do obrony, zagwarantowanym w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Sprawa dyscyplinarna trafiła aż do Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego (powołanej przez „nową” Krajową Radę Sądownictwa). Obrońcy sędzi powoływali się na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz akty prawa unijnego. Co ciekawe, spoglądając na przepisy prawa unijnego, którego termin implementacji już minął, wysuwa się wniosek, iż przepisy te nie zostały wdrożone do polskiego systemu prawa.
Jednym z aktów, który nie został zaimplementowany, jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności1 (dalej: Dyrektywa). Jak wynika z art. 15 Dyrektywy Państwa Członkowskie, powinny wprowadzić przepisy do dnia 27 listopada 2016 r. Czy tak się stało w Polsce? Tutaj pojawiają się pewne wątpliwości. Jakie kluczowe problemy należy dostrzec, analizując przepisy Dyrektywy? Warto zauważyć, iż zgodnie z art. 2 Dyrektywy, uznaje ona podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym już „od chwili poinformowania ich przez właściwe organy państwa członkowskiego, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, o tym, że są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności”2. Jak została uregulowana ta kwestia w kodeksie postępowania karnego? Zgodnie z art. 71 § 1 kodeksu postępowania karnego (dalej: kpk), za podejrzanego uważa się osobę, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Natomiast oskarżony to osoba, wobec której przedstawiono już akt oskarżenia. Czy takie definicje są zgodne z Dyrektywą? Wydaje się, że nie, ponieważ dokonując interpretacji Dyrektywy, należy wysunąć wniosek, iż „poinformowanie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w związku z podjęciem określonej czynności procesowej (np. zatrzymaniem) powoduje, że mamy do czynienia z podejrzanym w rozumieniu dyrektywy”3 tzn. prawo do obrońcy powinno przysługiwać także wobec osoby podejrzanej, co obecnie nie jest zagwarantowane przez polskie prawo. Ponadto, bardzo istotną kwestią z punktu widzenia Dyrektywy, a nie mającą żadnego odniesienia w polskich przepisach jest sytuacja, w której to podczas przesłuchania zmienia się status osoby ze świadka na podejrzanego lub oskarżonego. W tym momencie taką czynność powinno się od razu zawiesić i zapewnić jej dostęp do adwokata. Oznacza to, że status podejrzanego i związane z nim prawo do adwokata przysługuje również świadkowi, który w toku przesłuchania zaczyna dostarczać informacji obciążających siebie4, a tego również brak w polskim kodeksie.
Prawo do obrony obejmuje także prawo do porozumiewania się z obrońcą na każdym etapie, również przed przesłuchaniem przez policję, inny organ ścigania lub organ sądowy. Nadto, podejrzanemu lub oskarżonemu przysługuje prawo dostępu do adwokata oraz ich skutecznego udziału podczas przesłuchania przez policję, lub prokuraturę oraz podczas rozpraw sądowych. Co oznacza skuteczny udział? Zgodnie z Motywem 25 omawianej Dyrektywy jest to taki udział, który jest wykonywany zgodnie z procedurą określoną w prawie krajowym, tzn. może on zadawać pytania, domagać się wyjaśnień i składać oświadczenia, co powinno zostać zaprotokołowane, zgodnie z prawem krajowym5,. W polskim ustawodawstwie istnieje art. 301 kpk, który stanowi, iż podejrzanego należy przesłuchać na jego żądanie z udziałem ustanowionego obrońcy, jednak niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania. Jak wskazują Ryszard Stefański oraz Stanisław Zabłocki uprawnienie wskazane w art. 301 kpk przysługuje podejrzanemu, gdy ma ustanowionego obrońcę, a więc obrońcę z wyboru lub wyznaczonego z urzędu. Ponadto, autorzy podnoszą, iż żądanie6 to może zgłosić podejrzany, a więc dopiero wtedy, gdy uzyska taki status. W związku z tym, w polskich przepisach, nie podlega uwzględnieniu żądanie zgłoszenia przez osobę, której nie przedstawiono zarzutu, chociażby zaznaczyła, że składa je na wypadek uczynienia tego; po uzyskaniu statusu podejrzanego powinna ponowić żądanie. Wynika z tego, iż w wypadku gdy podejrzany nie ma obrońcy z wyboru ani nie wyznaczono mu obrońcy z urzędu, nie może realizować tego prawa, a więc stanowi to zawężenie uprawnienia do przesłuchania z udziałem obrońcy, które poważnie ogranicza możliwość korzystania z pomocy obrońcy w związku z pierwszym przesłuchaniem w charakterze podejrzanego7, a co dopiero z pomocą obrońcy przed przystąpieniem do czynności przesłuchania. Jeśli chodzi o czynności towarzyszące ogłoszeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów, to obejmuje one jego sporządzenie, niezwłoczne ogłoszenie i przesłuchanie podejrzanego8, a niestety brak jest podstaw do przyjęcia, iż podejrzany ma możliwość odbycia konsultacji z obrońcą przed przystąpieniem do przesłuchania9. Takie działanie stanowi naruszenie prawa dostępu do adwokata przed przesłuchaniem.
Ogromne znaczenie ma również zasada poufności porozumiewania się podejrzanego lub oskarżonego z obrońcą, która jest uregulowana w art. 4 Dyrektywy. W odniesieniu do wskazanego artykułu Dyrektywa przewiduje odstępstwa tylko z ważnych powodów określonych w art. 3 ust. 5 i 6 Dyrektywy. Natomiast, w polskim systemie prawnym, ustawodawca instytucja ta uregulowana jest w art. 73 § 3 kpk oraz art. 245 kpk, które to określają możliwość nadzorowania kontaktu z adwokatem przez organy w uzasadnionych przypadkach. Warto zauważyć, iż brak implementacji dyrektywy w tym zakresie jest równoznaczny z pozbawieniem się przez ustawodawcę możliwości wprowadzenia czasowych ograniczeń w dostępie do obrońcy10.
Co ciekawe, art. 1 Ustawy z dnia 10 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 201) stanowi, iż „Niniejsza ustawa w zakresie swojej regulacji realizuje postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (Dz. Urz. UE L 294 z 06.11.2013, str. 1).” Jednakże, jak wynika z powyższej analizy, w polskim ustawodawstwie nadal nie doszło do zaimplementowania Dyrektywy, której czas minął już w 2016 roku. Powinno się mieć na uwadze, iż w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ukształtowała się zasada bezpośredniego stosowania dyrektywy, podczas gdy nie została ona wdrożona do porządku prawnego danego państwa w wyznaczonym terminie.
W sprawie niezaimplementowania dyrektywy wielokrotnie wyrażał swój niepokój Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar, zgłaszając swoje uwagi polskim władzom, głównie Ministrowi Sprawiedliwości i Prezesowi Rady Ministrów. W powyższej sprawie, RPO Adam Bodnar zwracał się wielokrotnie do Ministra Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobro oraz Prezesa Rady Ministrów w sprawie niewdrożenia przepisów Dyrektywy do polskiego systemu prawa. Jednakże wszelkie podejmowane próby pozostawały bez żadnego odzewu, a później Ministerstwo Sprawiedliwości stwierdziło, iż „Istniejące instrumenty są wystarczające do zagwarantowania praw obywateli zgodnie z dyrektywą, w związku z czym nie planuje się podjęcia prac legislacyjnych”11 To zmotywowało RPO Adama Bodnara do zaskarżenia poprzez Komisję Europejską12 niewykonania przez Polskę trzech dyrektyw UE z dnia 14 lipca 2021 r. o sygn. II.5150.2.2021.MH (pismo dotyczy omawianej w artykule dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z 22 października 2013 r., a także dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania13 oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym14. Jak potoczą się dalsze losy tej skargi? Tego aktualnie nie wiemy, gdyż na odpowiedź Komisji Europejskiej należy jeszcze poczekać.
O autorce
Agata Żebrowska – studentka V roku prawa na Uniwersytecie SWPS w Warszawie oraz coroczna laureatka stypendium rektora. Członek Koła Naukowego Prawa Medycznego oraz Studenckiego Naukowego Koła Penitencjarnego. W trakcie studiów odbyła staż m.in. w Kancelarii Radcowskiej Chmaj i Partnerzy.
1 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. (Dz. U. UE. L. z 2013 r. Nr 294, str. 1).
2 Ibidem.
3 S. Steinborn, opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego w sprawie implementacji w prawie polskim dyrektywy 2013/48/UE
4 https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/realne-prawo-do-obrony-gwarantuje-dyrektywa-ue-ktorej-nie-wprowadzono-do-polskiego-prawa-rpo-pisze-do-premiera (dostęp na dzień 05.02.2022r.)
5 Dyrektywa op.cit.
6 R. A. Stefański, S. Zabłocki [w:] R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom. III. Komentarz do art. 297-424, Warszawa 2021, art. 300(a), art. 301.
7 Ibidem.
8 B. Skowron [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, red. K. Dudka, Warszawa 2020, art. 313.
9 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 5 czerwca 2017 r. do Ministra Sprawiedliwości, dostępne na stronie: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Wyst%C4%85pienie%20do%20Ministra%20Sprawiedliwo%C5%9Bci%20w%20sprawie%20prawa%20osoby%20zatrzymanej%20do%20pomocy%20prawnej.pdf (dostęp na dzień 05.02.2022r.)
10 Ibidem.
11 Odpowiedź Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 18.10.2018 r. na pismo Rzecznika Praw Obywatelskich, dostępne na stronie: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Odpowied%C5%BA%20MS%2018.10.2018_0.pdf (dostęp na dzień: 05.02.2022r.)
12 Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 14.07.2021 r. op.cit.
13 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. (Dz. U. UE. L. z 2016 r. Nr 297, str. 1 z późn. zm.).
14 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. (Dz. U. UE. L. z 2012 r. Nr 142, str. 1).
