Utarty obraz społeczności więziennej, jaki kreuje się w naszych wyobrażeniach, pozwala nam myśleć przede wszystkim o mężczyznach pozbawionych wolności. Nieprawdą byłoby zaprzeczenie takim tezom, które w sposób wyraźny podkreślane są przez statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Zgodnie ze stanem ukazanym w Rocznej Informacji Statystycznej CZSW z dnia 31 grudnia 2021 r., w jednostkach penitencjarnych przebywa blisko 72 tysiące osadzonych, z czego liczba pozbawionych wolności kobiet to zaledwie 3382 osoby1. Przeważająca ilość mężczyzn w populacji więziennej, przekłada się także na statystyki w zakresie orzeczonych kar dożywotniego pozbawienia wolności - kobiet skazanych na tę skrajnie długą karę jest 15, natomiast mężczyzn 4612. Kobiety stanowią zatem mniejszość wśród łącznej liczby tymczasowo aresztowanych, skazanych i ukaranych w polskich więzieniach. Jednakże, analizując statystyki na przestrzeni ostatnich pięciu lat, możemy dostrzec, że kobiet, wobec których orzeczono kary pozbawienia wolności jest coraz więcej3. Jednocześnie, więźniarki to szczególna grupa z wyjątkowymi potrzebami, która mimo swojej specyfiki, wciąż pozostaje na marginesie prowadzonych badań naukowych.
Warunki odbywania kary w oddziałach kobiecych
Osadzone kobiety mogą mieć większą niż mężczyźni trudność z przystosowaniem się do warunków izolacji penitencjarnej4. Skłonności kryminogenne, właściwości fizyczne i osobiste oraz uwarunkowania przestępczości, to czynniki, które różnią osadzone kobiety od mężczyzn5. Mając na uwadze problemy, z jakimi mierzą się skazane, a także fakt, że kobiety zazwyczaj nie wywołują tak dużego zagrożenia społecznego, jak osadzeni mężczyźni6, ustawodawca wprowadził odstępstwa od ogólnych zasad wykonywania kary pozbawienia wolności.
Zgodnie z art. 87 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego (dalej: k.k.w.), kobiety odbywają karę pozbawienia wolności odrębnie od mężczyzn. Ponadto, stosownie do treści art. 87 § 2 k.k.w., zasadą jest odbywanie przez kobiety kary pozbawienia wolności w zakładzie typu półotwartego, chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za odbywaniem kary w zakładzie karnym innego typu. Tytułem uzasadnienia, rozwijając poruszony wyżej wątek, w literaturze przedmiotu podnoszono, że osadzone kobiety nie stanowią tak znacznego zagrożenia i niebezpieczeństwa dla zakładu karnego, jak mężczyźni. Kierowanie kobiet do zakładu karnego typu półotwartego umotywowane jest faktem, iż reżim zakładu karnego typu zamkniętego cechuje przede wszystkim wyższy stopień ingerencji w sferę wolności skazanej, co potęguje dolegliwość orzeczonej kary pozbawienia wolności7. Do zakładów karnych typu zamkniętego kierowane są więźniarki, które swoją negatywną postawą stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa współosadzonych i pracowników Służby Więziennej danej jednostki. W zakładach typu zamkniętego odbywają karę także kobiety, których właściwości, sposób postępowania przed popełnieniem przestępstwa, zachowanie po dokonaniu przestępstwa, negatywna ocena postawy oraz zachowania w areszcie śledczym, a także inne szczególne okoliczności, wskazują na potrzebę odbywania przez nie kary w warunkach zwiększonej izolacji8.
Kobiecie ciężarnej lub karmiącej przebywającej w miejscu odosobnienia zapewnia się opiekę specjalistyczną (art. 87 § 3. k.k.w.), a ponadto, zgodnie z § 28 ust. 1. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, wobec skazanych ciężarnych i karmiących dyrektor może dokonywać, na wniosek lekarza lub po zasięgnięciu jego opinii, niezbędnych odstępstw od przewidzianego w regulaminie sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności (w zakresie wynikającym z potrzeby uwzględnienia stanu fizycznego lub psychicznego tych kobiet). Stosownie do ustępu 2 wskazanego wyżej przepisu, osadzoną kobietę ciężarną przenosi się na dwa miesiące przed przewidywanym terminem porodu do szpitalnego oddziału ginekologiczno-położniczego w zakładzie karnym lub areszcie śledczym.
Instytucja przywięziennych domów dla matki i dziecka
Szczególną cechą wyróżniającą zakłady karne dla kobiet, są organizowane przy jednostkach penitencjarnych Domy dla Matki i Dziecka (zwane dalej: domy). Domy statuowane są na mocy art. 87 § 4 k.k.w. i rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17.09.2003 r. w sprawie trybu przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów dla matki i dziecka przy wskazanych zakładach karnych, a także szczegółowych zasad organizowania i działania tych placówek. Obecnie w Polsce funkcjonują dwa takie domy: w Zakładzie Karnym w Krzywańcu i w Zakładzie Karnym nr 1 w Grudziądzu. Domy usytuowane są w odrębnych budynkach i pozostają oddzielone od pozostałych obiektów przeznaczonych do zakwaterowania skazanych. Nadrzędnym celem ich funkcjonowania jest zapewnienie dzieciom możliwie prawidłowych warunków rozwoju psychofizycznego poprzez stały i bliski kontakt z matką. W Domach dla Matki i Dziecka czynną opiekę nad dzieckiem sprawuje nie tylko matka, ale także pielęgniarki, dietetyk oraz lekarz pediatra9. Zgodnie z treścią § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17.09.2003 r. w sprawie trybu przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów dla matki i dziecka przy wskazanych zakładach karnych (zwane dalej: rozporządzenie), matka pozbawiona wolności sprawuje stałą i bezpośrednią opiekę nad dzieckiem w domu dla matki i dziecka przy zakładzie karnym. Przyjęcie do domu następuje na podstawie pisemnego wniosku złożonego przez matkę do dyrektora zakładu karnego, przy którym dom został zorganizowany. Do wniosku matka dołącza odpis skrócony aktu urodzenia dziecka. O złożeniu pisemnego wniosku przez matkę dyrektor zakładu karnego zawiadamia właściwy sąd opiekuńczy. Opisane kwestie reguluje § 3 powołanego rozporządzenia. Dodatkowo, jak stanowi przepis art. 87 § 4 k.k.w., dziecko może przebywać w domu na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia. Jednakże, czas ten może ulec zmianie w przypadku, gdy lekarz lub psycholog wydał na piśmie opinię, że względy wychowawcze lub zdrowotne przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki za przedłużeniem lub skróceniem okresu jego pobytu w domu. We wspomnianych sytuacjach, dyrektor zakładu karnego zawiadamia sąd opiekuńczy, dołączając opinię (§ 7 ww. rozporządzenia).
Utrzymywanie więzi i relacji rodzinnych w warunkach izolacji
Jednym z najważniejszych praw osadzonych osób, wymienionym w punkcie 2 art. 102 k.k.w., jest utrzymywanie więzi z rodziną i innymi osobami bliskimi. Kontakt z rodziną i światem zewnętrznym jest także środkiem oddziaływania, które ustawodawca wskazał wyraźnie w art. 67 § 3. k.k.w. Realizacja powyższych praw odbywa się na mocy i zgodnie z treścią art. 105 § 1. k.k.w., który wskazuje katalog środków, takich jak m.in.: widzenia, korespondencja, rozmowy telefoniczne, paczki i przekazy pieniężne. Oprócz kontaktu z rodziną i bliskimi, osadzeni mogą komunikować się także z innymi podmiotami, tj.; stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami oraz instytucjami, które wspierają osoby przebywające w warunkach izolacji penitencjarnej, jak również z kościołami, innymi związkami wyznaniowymi oraz osobami godnymi zaufania.
Zgodnie z treścią art. 247 § 1 k.k.w., w wypadkach uzasadnionych szczególnymi względami sanitarnymi, dyrektor danej jednostki penitencjarnej może na czas określony wstrzymać lub ograniczyć m.in. udzielanie widzeń. Wskazany przepis znalazł swoje zastosowanie w obliczu wybuchu pandemii COVID-19. Oczywista izolacja więźniów pogłębiona została brakiem widzeń bądź korzystaniem z nich jedynie w ograniczonej formie. Rzeczony stan oddziaływał nie tylko na komfort psychiczny osadzonych kobiet, ale także na więzi rodzinne, narażając przy tym na krzywdę (przede wszystkim) przebywające poza zakładami karnymi małe dzieci, które w wyniku pandemii koronawirusa nie mogły brać udziału w widzeniach z matką10. Tradycyjne widzenia były zastępowane kontaktem poprzez komunikatory internetowe. Relacje, w szczególności rodzinne, mają ogromny wpływ na komfort psychiczny i poczucie bezpieczeństwa więźniów, a przy tym stanowią fundament dla poprawnego przebiegu procesu resocjalizacji osoby skazanej. Zezwolenia na dłuższe widzenia i przepustki to jedne z najbardziej cenionych nagród wśród osadzonych. Możliwość korzystania z tych swoistych gratyfikacji przysługuje osobom wyróżniającym się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary, stąd nietrudno dojść do wniosku, jak dużą determinacją i zaangażowaniem wykazują się kobiety dążące do pielęgnowania więzi rodzinnych11. W początkowej fazie pandemii, widzenia realizowane były tylko za pomocą komunikatora internetowego Skype, natomiast w późniejszych etapach, powrócono do widzeń, które odbywały się jednak na sztywnych, zgodnych z reżimem sanitarnym zasadach. Sytuacja pandemiczna uniemożliwiła również korzystanie z nagród w postaci widzeń w odrębnym pomieszczeniu bez osoby dozorującej, które w przeszłości wykorzystywane były na widzenia rodzinne bądź widzenia intymne.
Podsumowanie
Kobiety odbywające karę pozbawienia wolności stanowią niewielką część ogólnej populacji więziennej w polskich zakładach karnych. Od skazanych mężczyzn różnią je przede wszystkim ich cechy indywidualne, a także właściwości psychofizyczne. Mając na uwadze wspomniane rozbieżności, ustawodawca wprowadził (opisane wyżej) odstępstwa od ogólnych zasad wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednym z najważniejszych środków oddziaływania w procesie resocjalizacji jest utrzymywanie więzi z rodziną i osobami bliskimi. Na pomyślny przebieg readaptacji społecznej osadzonych wpływa ponadto, omówiona w toku powyższych rozważań, instytucja przywięziennych Domów dla Matki i Dziecka.
Artykuł ten, jak wskazuje sam tytuł, porusza jedynie kwestie zagadnień wybranych i nie wyczerpuje całości problematyki. Kobiety w zakładach karnych to szczególna grupa osadzonych z wyjątkowymi potrzebami, dlatego kluczowym jest badanie jej specyfiki, a także genezy i czynników kryminogennych, w wyniku których ich liczba nie maleje, lecz (jak wynika z przytoczonych danych statystycznych) zwiększa się.
O autorce
Karolina Świętochowska – studentka II roku studiów prawnicznych na Wydziale Prawa w Warszawie SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego. Laureatka stypendium rektora, a obecnie przewodnicząca Studenckiego Naukowego Koła Penitencjarnego. Po pierwszym roku odbywała praktyki w Kancelarii Prawniczej WMKN.
1 Roczna Informacja Statystyczna za rok 2021, Centralny Zarząd Służby Więziennej, s. 4.,
2 Ibidem, s. 13.,
3 Zgodnie ze stanem ukazanym w Rocznej Informacji Statystycznej za rok 2015, Centralny Zarząd Służby Więziennej, s.4., w jednostkach penitencjarnych przebywało łącznie 2551 kobiet (stan na dzień 31.12.2015 r.), natomiast 31.12.2021 r.- 3382, a zatem widać liczbowy wzrost osadzeń wśród grupy kobiet,
4 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s. 195 i n.,
5 M. Ciosek, B. Pastwa-Wojciechowska, Psychologia penitencjarna. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016, s.128 i n.,
6 K. Sitnik, Odmienności w wykonywaniu kary pozbawienia wolności wobec kobiet w obowiązującym ustawodawstwie polskim, AE 2011, s. 309.
7 Ibidem, s. 309.,
8 https://www.sw.gov.pl/aktualnosc/zaklad-karny-w-krzywancu-kobiety-w-warunkach-izolacji-penitencjarnej
9 H. Reczek, Oddziaływania wychowawcze w Domu dla Matki i Dziecka przy Zakładzie karnym nr 1 w Grudziądzu [w:] Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009, s. 225 i n.; U. Nowak, Dom Matki i Dziecka w Krzywańcu [w:] Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, red. I. Dybalska, Warszawa 2009, s. 236 i n.
10 Notatka własna na bazie treści omawianych podczas webinaru Studenckiego Naukowego Koła Penitencjarnego, pt. “Kobiety w zakładach karnych”, który odbywał się 8 kwietnia 2022 r.,
11 Ibidem.
