Przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania

Artykuł 258 k.p.k. wyznacza szczególne podstawy zastosowania wszystkich środków zapobiegawczych, zarówno o charakterze izolacyjnym, jak i nieizolacyjnym. Wśród przesłanek wobec oskarżonego/podejrzanego wyróżnia się:

• obawę ucieczki lub ukrycia się;
• nakłaniania do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo utrudniania postępowania karnego w inny bezprawny sposób;
• popełnienia zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności powyżej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skażę na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata;
• surowość grożącej kary.

Przepis ten wskazuje również na możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania w sytuacji „gdy oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził”¹. Artykuł. 259 §1 k.p.k. reguluje negatywne przesłanki orzekania o środku izolacyjnym, gdy szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie. „Przede wszystkim chodzi o sytuację, w której przebywający w areszcie śledczym nie może podjąć leczenia, a jego brak może spowodować realnie poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla życia, lecz także dla zdrowia podejrzanego (oskarżonego). Niektóre jednostki chorobowe bowiem wymagają leczenia w warunkach wolnościowych, gdyż areszty śledcze nie dysponują specjalistycznym zapleczem medycznym”². Kolejnym ograniczeniem w stosowaniu środka izolacyjnego jest sytuacja, w której aresztowanie pociągnęłoby za sobą wyjątkowo ciężkie skutki dla podejrzanego (oskarżonego) lub jego najbliższej rodziny. Naturalne jest, że tymczasowe aresztowanie łączy się z dolegliwością dla osoby, wobec której jest stosowane, a także jej bliskich, często pogarszając ich sytuację materialną. Powyższych konsekwencji nie można jednak uznać za „wyjątkowe ciężkie skutki” dla podejrzanego lub jego bliskich, dopóki nie zagraża to ich egzystencji. Okoliczność, że podejrzany chciałby być obecny przy swojej córce i swoją osobą wspierać ją w bólu i cierpieniu, w szczególności podczas zabiegów medycznych, choć z moralnego punktu widzenia oceniane pozytywnie, nie spełnia żadnej z przesłanek wymienionych art. 259, i nie może skutkować koniecznością uchylenia bądź zmiany stosowanego środka zapobiegawczego³.

Czas trwania a szczególne okoliczności przedłużenia

Zgodnie z Konstytucją RP (art. 41 ust. 3) oraz procedurą karną (art. 248), zatrzymanie podejrzanego na czas dłuższy niż 48 godzin może mieć miejsce wyłącznie na podstawie postanowienia naczelnego organu władzy sądowniczej. W myśl art. 263 § 1 k.p.k. podstawowy termin stosowania środka izolacyjnego nie może przekroczyć 3 miesięcy. Z uwagi na to, że decyzja o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy do wyłącznej kompetencji sądu, w postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie na wniosek prokuratora stosuje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi postępowanie. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania w terminie trzymiesięcznym, na kolejny wniosek prokuratora sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na czas, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. „Użyte w przepisie art. 263 § 2 k.p.k. sformułowanie „szczególne okoliczności sprawy”, powodujące niemożność ukończenia w terminie postępowania przygotowawczego, to wszelkie obiektywnie występujące przeszkody natury faktycznej, dowodowej, proceduralnej, tamujące bieg postępowania, których usunięcie w terminie określonym cyt. przepisie było niemożliwe⁴. Łączny okres stosowania środka zapobiegawczego do chwili wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. W myśl 263 § 4 k.p.k. sąd apelacyjny posiada uprawnienie do przedłużenia tymczasowego aresztowania ponad okresy wskazane w art. 263§ 2 i 3 k.p.k. Aby jednak sąd apelacyjny na wniosek uprawnionego podmiotu tj. sądu, przed którym sprawa się toczy, a w przypadku postępowania przygotowawczego – na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo, mógł przedłużyć tymczasowe aresztowanie, musi zostać spełniona co najmniej jedna przesłanka uzasadniająca jego przedłużenie odpowiednio na okres ponad 2 lata, a w drugim przypadku ponad 12 miesięcy, a mianowicie:

• konieczność przedłużenia tymczasowego aresztowania powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego; czynności zmierzają do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego;
• wykonywane są czynności dowodowe w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju;
• podejrzany (oskarżony) celowo przewleka postępowanie⁵.

Wymienione okoliczności wskazane są enumeratywnie i tworzą katalog zamknięty. „Jak bowiem słusznie podnosi się w orzecznictwie, ewentualne nieprawidłowości organizacyjne, nieumiejętności prokuratora czy też niesubordynacja podległych mu pracowników bądź też współpracujących z nim policjantów, nie mogą ujemnie rzutować na czas trwania tymczasowego aresztowania”⁶. Rażąco wadliwe jest również argumentowanie wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztowania koniecznością przesłuchania kolejnych świadków, których nie podaje się ani z nazwiska, ani nawet ilościowo⁷. Przykładem nadużycia w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania jest sprawa C. K. podejrzanego o zabójstwo. Pomimo zgromadzonych dowodów świadczących o jego niewinności, w areszcie śledczym niesłusznie spędził 12 lat, 3 miesiące i 9 dni (od 11 stycznia 1999 r. do 20 kwietnia 2011 r.). Obrońca podejrzanego złożył skargę do ETPC nr 44131/05 na nadmierną przewlekłość stosowania środka izolacyjnego. W ocenie Trybunału w Strasburgu doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 EKPC. Trybunał zasądził na rzecz skarżącego kwotę w wysokości 2 tys. euro tytułem zadośćuczynienia za krzywdę moralną. Jednak pomimo wydanego wyroku w 2008 r., sąd przedłużył areszt o kolejne trzy lata. W sprawie tej interweniował RPO w przedmiocie naruszenia praw obywatelskich i konstytucyjnych. W 2012 r. C. K. został prawomocnie uniewinniony z powodu przyznania się współoskarżonego A. K. do popełnienia czynu zabronionego, a błąd wymiaru sprawiedliwości „okradł” człowieka z najlepszych lat jego życia. Ostatecznie, w 2016 roku Sąd Apelacyjny w Gdańsku zasądził na rzecz C. K kwotę w wysokości 2,85 mln złotych tytułem zadośćuczynienia i odszkodowania⁸.

Praktyka stosowania środka izolacyjnego w liczbach

Według danych Służby Więziennej z roku na rok wzrasta liczba osób przebywających w aresztach śledczych. Statystyka roczna osób, wobec których zastosowano izolacyjny środek zapobiegawczy przedstawia się następująco: 2019 r. – 8356, 2020 r. - 8 878, 2021 r. - 8 707⁹. W oparciu o najnowszą statystykę miesięczną, na dzień 30 kwietnia 2022 r. odnotowano już 8489 osadzonych¹⁰. W praktyce na wstępnym etapie postępowania przygotowawczego, wnioski prokuratorskie o tymczasowy areszt zakreślają maksymalny termin jego zastosowania, który w 90 % uwzględniany jest przez sądy I instancji. Stanowisko wymiaru sprawiedliwości w przypadku wniosków o przedłużenie środka izolacyjnego jest również podobne, uwzględniając stale 95% z nich. Na podstawie rankingu World Justice Project 2021 w kategorii Rule of Law Around the World by Region, Polska zajmuje 26 miejsce spośród 31 badanych krajów Europy i Ameryki Północnej. Najlepiej w rankingu wypadają państwa nordyckie, wyróżniając się najkrótszymi okresami stosowania tymczasowego aresztowania oraz najniższym wskaźnikiem odsetka spraw karnych, w których zastosowano ten środek¹¹.

Ambruszkiewicz przeciwko Polsce

Analizując problematykę na poziomie międzynarodowym, należy spojrzeć na stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w omawianej materii. Warto wyróżnić skargę nr 38797/03 w przedmiocie naruszenia art. 5 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w związku z tym, że S. A. został tymczasowo aresztowany w sposób arbitralny i niezgodny z prawem. W 2002 r. skarżącemu zarzucono pomówienie w stosunku do określonych funkcjonariuszy Policji oraz urzędników samorządowych. Został wezwany do stawienia się przed Sądem Rejonowym w Szczecinku. Według ustaleń sądu rejonowego oskarżony utrudniał tok postępowania sądowego ze względu na opuszczenie budynku w trakcie zarządzonej przerwy bez zgody sędziego. Wobec tego sąd I instancji nie rozważając mniej dotkliwych środków, zastosował tymczasowe aresztowanie od 19 maja do 23 lipca 2003 r. Wysoki stopień skomplikowania sprawy oraz surowość grożącej kary - istotne elementy, na które powoływały się władze na poparcie postanowienia o aresztowaniu - nie mogły prowadzić do wniosku, iż skarżący będzie chciał uniknąć kary. Obrońca S.A. wielokrotnie domagał się zmiany aresztu na łagodniejsze środki zapobiegawcze. Wskazywał też na możliwość zastosowania art. 382 k.p.k., który umożliwia sędziemu zarządzić natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie oskarżonego w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa na rozprawę. Na tym tle Trybunał w Strasburgu podkreślił, że „jeśli oskarżony jest sądzony z powodu czynów na szkodę osób związanych z wymiarem sprawiedliwości, sąd ma szczególny obowiązek działania w sposób pozwalający uniknąć jakichkolwiek oznak stronniczości, w tym ostrożnego podejścia do kwestii stosowania środków wiążących się z pozbawieniem wolności. Pozbawienie wolności jest usprawiedliwione jedynie wtedy, gdy inne, mniej surowe środki były rozważane, ale zostały uznane za niewystarczające dla ochrony interesu osobistego lub publicznego. Nie wystarczy więc zgodność aresztowania z prawem krajowym, musi ono poza tym być konieczne ze względu na okoliczności”¹². W ocenie ETPC pomimo innych dostępnych środków zapobiegawczych sąd rejonowy uchybił swoim obowiązkom w kwestii nierozważenia innych możliwych kroków prawnych. Trybunał zarządził na rzecz S.A kwotę w wysokości 3 tys. euro tytułem zadośćuczynienia za straty niematerialne.

Jednym z głównych celów stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Mając na uwadze jego surowość, środek ten powinien być orzekany ze szczególną rozwagą i umiarem. Na tle wskazanych spraw sądowych nadal istnieje wiele kontrowersji i sporów w kwestii przewlekłości jego stosowania. Statystyka wykazuje zaś niepokojące wzrosty liczy wydawanych postanowień o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.

Przypisy

1 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534 z późn.zm.).
2 K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2022, art. 259.
3 K. Dudka [w:] M. Janicz, C. Kulesza, J. Matras, H. Paluszkiewicz, B. Skowron, K. Dudka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2020, art. 259.
4 Postanowienie SA w Krakowie z dnia 31 stycznia 2008 r., sygn. II AKz 33/08.
5 K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2022, art. 263.
6 Ibidem.
7 Postanowienie SA w Krakowie z 16.02.1998 r., II AKo 6/98, KZS 1998, nr 2, poz. 28.
8 sobiste opracowanie sprawy C. K. - Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 1 lipca 2008 r. nr 44131/05 oraz Agata Łukaszewicz ,,Państwo coraz hojniej płaci za niesłusznie zabraną wolność’’ 2019 https://sip-1legalis-1pl-1k88b63c801e4.waw-proxlib.swps.edu.pl/document-full.seam?documentId=oj5c4mrwgazdgmrsgu4a# (dostęp: 07.06.2022 r.).
9 Roczna Informacja Statystyczna za rok 2019 s. 7, 2020 s. 7, 2021 s. 7, Centralny Zarząd Służby Więziennej.
10 Miesięczna Informacja Statystyczna na dzień 30 kwietnia 2022 r. s. 4, Centralny Zarząd Służby Więziennej.
11 Ranking Word Justice Projekt 2021 s. 24, s. 141 https://worldjusticeproject.org/sites/default/files/documents/WJP-INDEX-2021.pdf (dostęp: 07.06.2022).
12 M. A. Nowicki, Ambruszkiewicz przeciwko Polsce - wyrok ETPC z dnia 4 maja 2006 r., skarga nr 38797/03 [w:] M.A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2006, Oficyna, 2007, s. 60.