Obserwacja dotychczasowej dyskusji na temat kwalifikacji różnych grup do kolejnych etapów szczepień przeciw COVID-19 kończy się raczej smutną konstatacją: niezmiennie pomijani są ci, którzy tych szczepień wyjątkowo potrzebują. Osoby podatne na zagrożenia nie zostały wyszczególnione w Narodowym Programie Szczepień przeciw COVID-19. Nie słychać o nich również w debacie toczącej się w ostatnich miesiącach w mediach, być może z pominięciem dość ogólnikowej wypowiedzi pełnomocnika rządu ds. szczepień na COVID-19, Michała Dworczyka, który pytany pod koniec grudnia na antenie TVN24 o termin szczepień osób bezdomnych zapewniał, że szczepionka będzie dostępna dla wszystkich i będzie można zapisać się na nią również, będąc nieubezpieczonym² .

Można odnieść wrażenie, że osoby podatne na zagrożenia zostały pozostawione niejako samym sobie. Ciężko bowiem uznać zdawkową wypowiedź szefa Kancelarii Premiera za próbę rzeczywistego pochylenia się nad problemami tej grupy. Ograniczony dostęp do bieżących informacji, brak świadomości własnych praw, wykluczenie społeczne i stygmatyzacja doświadczana w placówkach ochrony zdrowia – lista piętrzących się trudności w równym dostępie do szczepień osób podatnych na zagrożenia jest znacznie dłuższa niż kilka wymienionych tutaj przykładów.

Osoby w kryzysie bezdomności stanowią niemałą cześć tej grupy. W ostatnim Ogólnopolskim badaniu osób bezdomnych z 2019 r.³ wskazywano na co najmniej 30 tysięcy osób doświadczających różnych form bezdomności, żyjących w RP. Badanie odbywające się standardowo w pierwszej połowie lutego, raz na dwa lata, w 2021 r. w związku z sytuacją pandemiczną zostało odwołane przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej. Nie poznamy więc danych, które szczególnie w dobie epidemii koronawirusa byłyby wyjątkowo cenne i przydatne, a także pozwalałyby przedsiębrać konkretne działania na rzecz poprawy sytuacji osób w kryzysie bezdomności i zapewnienia możliwości równego korzystania z przynależnych im praw, szczególnie zaś konstytucyjnego prawa do ochrony zdrowia.

Niedawno, 22 stycznia 2021 r., Komitet ds. Bioetyki (DH-BIO) Rady Europy upomniał się o osoby podatne na zagrożenia, wydając oświadczenie zatytułowane „COVID-19 i szczepionki: zapewnienie odpowiedniego dostępu do szczepień podczas obecnej i przyszłych pandemii”⁴. Komitet zaznaczył, że kryzys zdrowia publicznego spowodowany pandemią nie może naruszać poszanowania godności ludzkiej i ochrony praw człowieka. Zwrócił też uwagę na kluczowe znaczenie równego dostępu do szczepień, wskazując na grupy osób podatnych na zagrożenia, szczególnie narażone na ryzyka związane z obecną pandemią. Obok osób żyjących w ubóstwie, jak i tych o niepewnym statusie prawnym, do których zalicza się uchodźców, osoby ubiegające się o azyl czy nieregularnych migrantów, wyszczególniono także grupę osób doświadczających bezdomności.

Eksperci Rady Europy zaznaczyli, że nie należy ograniczać dostępu do szczepień osób nieposiadających stałego miejsca zamieszkania albo osób o niepewnym statusie prawnym, wymieniając wśród nich nieregularnych migrantów, osoby ubiegające się o azyl i wspomniane już osoby bezdomne. Podkreślili również konieczność podjęcia aktywnych kroków w celu zrozumienia i usunięcia wszelkich barier administracyjnych stojących na drodze do rozwoju oraz wdrożenia inkluzywnych programów szczepień. Na marginesie zauważono, że zapewnianie szczepionek zarówno osobom bez miejsca zamieszkania, jak i osobom o niepewnym statusie prawnym powinno być wyraźnie oddzielone np. od kontroli imigracyjnej, zgodnie z Zaleceniem nr 16 dotyczącym Ogólnej Polityki ECRI ws. ochrony nieregularnych migrantów przed dyskryminacją⁵, w którym Europejska Komisja Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji jasno stwierdziła, że żadna jednostka nie jest nielegalna, zaś wszystkim osobom, bez względu na ich status, przysługują prawa człowieka, które muszą być zagwarantowane w prawie i praktyce, bez dyskryminacji. Stanowisko polskiego rządu, wyrażone w cytowanej na wstępie wypowiedzi ministra Dworczyka, różni się od stanowiska DH-BIO – w Polsce szczepionkę mogą otrzymać jedynie cudzoziemcy o uregulowanym statusie prawnym.

Zarówno osoby w kryzysie bezdomności, jak np. uchodźcy czy imigranci, należą do osób, które w szerszej społecznej świadomości nigdy nie zyskały faktycznej podmiotowości, a co za tym idzie – tak naprawdę nigdy nie zaistniały. Osoby podatne na zagrożenia są pozbawione miejsca w polskiej debacie – również na swój własny temat. Są milczącymi nieobecnymi, a jeśli nawet z rzadka skupią na sobie uwagę mediów, niemal zawsze nacechowuje się je negatywnie – czy to przez przypisywanie im zachowań kryminalnych, czy to przez powielanie stereotypów podszytych rażącymi uproszczeniami, wreszcie – przez paternalizm lub protekcjonalizm. Poza Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich oraz raczej nielicznymi środowiskami aktywnie działającymi m.in. na rzecz osób doświadczających kryzysu bezdomności niewielu upomina się dziś o los tych, których za dr. Adamem Ploszką można określić mianem jednostek skrajnie ubogich⁶.

W niedawnym oświadczeniu Komitetu ds. Bioetyki podkreślono fundamentalne znaczenie w czasie pandemii zasady równego dostępu do opieki zdrowotnej, ustanowionej w art. 3 Konwencji Rady Europy o prawach człowieka i biomedycynie⁷ (tzw. Europejska Konwencja Bioetyczna lub Konwencja z Oviedo, którą Polska podpisała w 1999 r., lecz do dziś jej nie ratyfikowała). Zauważono, że oznacza to zapewnienie każdemu, bez dyskryminacji, sprawiedliwej szansy otrzymania bezpiecznej i skutecznej szczepionki. Eksperci podkreślili też, że w obliczu niedoboru szczepionek istnieje potrzeba ustalenia właściwych grup priorytetowych i dodali, że celem jest zminimalizowanie liczby zgonów i poważnych zachorowań, a także ograniczenie transmisji wirusa. Ustalenie priorytetów uznali za kluczowe ze względu na poszanowanie dla prawa do życia i prawa do ochrony zdrowia.

Komitet dostrzegł także ważny aspekt promowania równości w dostępie do szczepień na arenie międzynarodowej. Chociaż ustalanie priorytetów nie jest głównym tematem tego oświadczenia, z zadowoleniem przyjmujemy podkreślenie przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) i inne organy potrzeby promowania równości między krajami i ustanowienia w tym celu mechanizmów współpracy międzynarodowej – napisali eksperci.

Warto odnotować przykłady dobrych praktyk odnośnie priorytetowego traktowania osób bezdomnych w programach szczepień przeciw COVID-19 na arenie międzynarodowej. Pierwszym miastem, w którym zdecydowano się nadać szczególny priorytet szczepieniom ludzi bezdomnych, okazało się angielskie Oldham, wchodzące w skład konurbacji Manchesteru⁸, zaś pierwszym takim państwem stał się Watykan – już w połowie stycznia szczepionki podano tam osobom korzystającym na stałe z opieki instytucji Stolicy Apostolskiej oraz Wspólnoty Sant'Egidio⁹.

Fakt, że w obecnym czasie Rada Europy zwraca uwagę na prawa osób podatnych na zagrożenia w kontekście dostępu do szczepień należy uznać za znaczący. Polityka ochrony zdrowia i życia w dobie pandemii koronawirusa musi uwzględniać prawa grup w rzeczywistości pozbawionych reprezentacji, w tym ich prawo do bycia objętymi programami profilaktycznymi, z uwzględnieniem zasad równości i solidarności społecznej. Jeśli jako społeczeństwo nie jesteśmy w stanie dostrzec najsłabszych i najbardziej narażonych, a tym bardziej nie podejmujemy działań gwarantujących dostęp do szczepień konkretnych grup osób na podstawie obiektywnych kryteriów ryzyka zakażeniem, nie możemy mówić o solidarności i demokracji prawdziwie szanującej prawa człowieka. Ta bowiem zawsze winna wychylać się w stronę potrzebujących, słabszych i wykluczanych. Trudny czas, którego obecnie doświadczamy, to prawdziwy sprawdzian dla nas wszystkich. Stawia niełatwe pytanie o naszą kondycję społeczną, jakość naszej demokracji, równość obywateli wobec prawa. Konfrontuje nas z pytaniem, jakim społeczeństwem chcemy być i jaka jest nasza prawdziwa tożsamość.