Według danych na dzień 12 lutego 2021 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało 69439 osób, w tym 59747 skazanych, 8819 tymczasowo aresztowanych i 873 ukaranych. Wśród osadzonych odnotowano od początku pandemii 400 przypadków pozytywnego wyniku badania na obecność SARS-CoV2, zaś wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej – 3119 przypadków (dane te pozyskała Helsińska Fundacja Praw Człowieka, stan na 3 grudnia 2020 r.). Informacje na temat liczby zakażeń w zakładach karnych i aresztach śledczych nie były i nie są jednak powszechnie dostępne i systematycznie uzupełniane, chociażby na stronie internetowej Służby Więziennej. Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich miała trudność z uzyskaniem takich danych¹, HFHR pozyskiwała je w trybie dostępu do informacji publicznej².

Niezależnie jednak od tego, czy wskazane statystyki w pełni odzwierciedlają liczbę chorych w jednostkach penitencjarnych, należy uznać, że Służba Więzienna w początkowym etapie pandemii stosunkowo dobrze poradziła sobie z zapobieganiem rozprzestrzeniania się Covid-19, a przecież przebywa tam wiele osób starszych, z chorobami współistniejącymi. Sytuacja jest jednak dynamiczna i w ostatnim czasie pojawiły się informacje medialne o wystąpieniu ognisk zakażeń SARS-CoV2³. Liczba osób chorych wśród skazanych i tymczasowo aresztowanych wzrasta. Nie bez znaczenia dla funkcjonariuszy Służby Więziennej i kierownictwa tej formacji mundurowej powinny być zatem zaktualizowane zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia, która w dniu 8 lutego 2021 r. opublikowała je w zakresie przygotowania, zapobiegania i kontroli Covid-19 w jednostkach penitencjarnych i innych miejscach izolacji⁴.

Artykuł 247 Kodeksu karnego wykonawczego (dalej: kkw) daje podstawę do wdrożenia różnego rodzaju ograniczeń w korzystaniu z praw przysługujących osadzonym. Stanowi on bowiem, że w przypadkach uzasadnionych szczególnymi względami sanitarnymi lub zdrowotnymi albo poważnym zagrożeniem bezpieczeństwa dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może na czas określony wstrzymać lub ograniczyć zatrudnienie osadzonych, kontakty między nimi, udzielanie widzeń i spacerów, przeprowadzanie zajęć o charakterze zbiorowym, odprawianie nabożeństw i udzielanie posług religijnych, dokonywanie zakupów, otrzymywanie paczek, a także korzystanie z samoinkasujących aparatów telefonicznych. Może też nakazać zamknięcie cel lub innych pomieszczeń, w których przebywają lub pracują osadzeni, zabronić posiadania w celi niektórych przedmiotów oraz zawiesić funkcję rzecznika skazanych. Przedłużanie ograniczeń wskazanych w tym przepisie powyżej 7 dni następuje za zgodą sędziego penitencjarnego.

Służba Więzienna od początku pandemii współpracowała z powiatowymi stacjami sanitarno-epidemiologicznymi, które wydawały zalecenia mające służyć zapobieganiu rozprzestrzeniania się koronawirusa. Jako przykład można wskazać rekomendacje ograniczenia do minimum transportów pomiędzy jednostkami penitencjarnymi. Ich liczba faktycznie nieco się zmniejszyła w ciągu ostatnich miesięcy, ale nie znaczy to, że do przenoszenia więźniów pomiędzy zakłada karnymi i aresztami śledczymi nie dochodziło. Co więcej, osoba przed transportem nie miała wykonywanego testu na obecność koronawirusa. Niekiedy mogła to być zatem droga transmisji wirusa⁵.

W ramach środków służących ograniczeniu możliwości przenoszenia koronawirusa na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych wdrożono dezynfekcję poręczy, aparatów telefonicznych znajdujących się na korytarzach oddziałów mieszkalnych, funkcjonariusze nosili maseczki i rękawiczki. Posiedzenia sądu penitencjarnego, które standardowo odbywały się wcześniej na terenie jednostek penitencjarnych, w dobie pandemii były co do zasady organizowane zdalnie przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Taką możliwość dała ustawa z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (art. 14f).

Spośród wymienionych w art. 247 kkw dopuszczalnych ograniczeń Służba Więzienna początkowo wstrzymała widzenia i zdecydowaną większość zatrudnienia zewnętrznego. Z czasem wykorzystywano cały katalog ograniczeń przewidziany w tym przepisie, zwłaszcza wobec osób objętych kwarantanną albo izolacją.

Brak możliwości wykonywania pracy odpłatnej był oczywiście najbardziej dotkliwy dla więźniów mających różnego rodzaju zobowiązania finansowe, w tym długi alimentacyjne. W normalnych warunkach to właśnie te osoby mają pierwszeństwo zatrudnienia (art. 122 § 2 kkw).

Przede wszystkim jednak osadzeni odczuli ograniczone formy kontaktu z rodziną poprzez nierealizowanie przez wiele miesięcy widzeń. Ich wstrzymanie było sytuacją trudną emocjonalnie dla obu stron – pozbawionych wolności i ich rodzin. Aby zrekompensować te uciążliwości, dbając o dobrą atmosferę w jednostkach (pamiętamy bunty we włoskich zakładach karnych na początku pandemii⁶), Służba Więzienna poszerzyła możliwość korzystania z aparatów telefonicznych (wydłużono czas rozmów, zwiększono ich częstotliwość), a także komunikatora internetowego Skype. Tam, gdzie było to możliwe, zakupiono dodatkowy sprzęt komputerowy, aby standardowe widzenia z najbliższymi zastąpić w jak największym stopniu spotkaniami online.

Aktualnie widzenia w jednostkach penitencjarnych nadal się nie odbywają. Przywrócenie ich w ograniczonym zakresie (tylko z jedną osobą, bez obecności dzieci) w ciągu całego okresu pandemii miało miejsce jedynie od 1 sierpnia do połowy października 2020 r.

Sytuacja tymczasowo aresztowanych była w tym zakresie jeszcze trudniejsza. Korespondencja wysyłana do rodzin przechodzi w ich przypadku przez organ dysponujący (art. 217b kkw), zatem czas dostarczenia listu do rodziny jest wydłużony. Zgoda na rozmowy telefoniczne z rodziną często przez długi czas nie jest wyrażana przez organ dysponujący. Jeżeli zaś chodzi o możliwość korzystania ze Skype (w zastępstwie widzeń), to osoby tymczasowo aresztowane nie uzyskują na to zgody. Artykuł 217c § 1 kkw stanowi bowiem, że tymczasowo aresztowany nie może korzystać z innych (oprócz aparatu telefonicznego) środków łączności przewodowej i bezprzewodowej. Wywód przeciwny, wyprowadzający możliwość realizowania widzeń za pośrednictwem Skype przez osoby, którym organ dysponujący wyraża zgodę na widzenie wobec braku negatywnych przesłanek procesowych, też jest możliwy. Należy mieć bowiem na uwadze cel tymczasowego aresztowania, prawo do poszanowania życia prywatnego i potrzebę łagodzenia reżimu związanego z aresztowaniem wraz z przedłużających się jego okresem. Niemniej jednak Minister Sprawiedliwości nie zareagował na postulaty RPO⁷ w tym przedmiocie, zaś praktyka organów dysponujących ściśle odzwierciedla art. 217c kkw, w związku z czym konsekwentnie neguje się możliwość kontaktu poprzez komunikator internetowy tymczasowo aresztowanego z obrońcą czy członkami rodziny.

Należy także odnotować trudności w realizowaniu rozmów z osobami tymczasowo aresztowanymi przedstawicieli Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT)⁸. Funkcję tego organu prewencyjnego pełni od 2008 r. Rzecznik Praw Obywatelskich. Wizytacje KMPT są przeprowadzane w sposób niezapowiedziany, w różnego rodzaju miejscach pozbawienia wolności i mają na celu zapobieganie torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. W czasie pandemii były one realizowane wyłącznie online, z wykorzystaniem komunikatora internetowego. Niewyrażanie zgody przez organy dysponujące na niektóre rozmowy przedstawicieli KMPT z tymczasowo aresztowanymi, na podstawie art. 217c kkw, należy ocenić jako nieuprawnione wobec mandatu Mechanizmu (zob. OPCAT⁹).

Największych ograniczeń w zakresie korzystania z ustawowych praw doświadczali ci osadzeni, którzy zarazili się koronawirusem i zostali przetransportowani do izolatorium w Areszcie Śledczym w Bytomiu (ewentualnie w ZK w Potulicach, AŚ w Suwałkach, czy AŚ w Krakowie). Gdy choroba miała ciężki przebieg, więzień był przewożony do szpitala jednoimiennego w ramach publicznej opieki zdrowotnej.

Zakażona osoba pozbawiona wolności musiała pozostawić wszystkie swoje rzeczy osobiste w jednostce, z której ją transportowano. Przy przyjęciu do izolatorium ograniczano jej korzystanie z niemalże wszystkich praw. W celi mieszkalnej nie mogła korzystać z przedmiotów osobistych, zaopatrywano ją w odzież zakładową i środki higieny, nie pozwalano korzystać z aparatu telefonicznego oraz łaźni. Osadzony spędzał w celi 24 godziny na dobę, a w przypadku potrzeby kontaktu z wychowawcą lub psychologiem rozmowy odbywały się przez zamknięte drzwi. Osadzeni skarżyli się na brak możliwości poinformowania swoich rodzin o ich stanie zdrowia i miejscu aktualnego pobytu, nawiązania kontaktu telefonicznego z adwokatem czy radcą prawnym, pozbawienia ich rzeczy osobistego użytku, w tym przedmiotów kultu religijnego. Areszt dostarczał jedynie papier, koperty i artykuły piśmienne oraz finansował wysyłkę korespondencji.

Po uzyskaniu negatywnego wyniku ponownego testu na obecność koronawirusa osadzony był przenoszony do jednostki penitencjarnej, w której kontynuował odbywanie kary bądź tymczasowe aresztowanie. Nie zawsze była to jednak jednostka, z której go przetransportowano. W takim przypadku problemem był brak rzeczy własnych.

Skazani i tymczasowo aresztowani, a także ich bliscy, przez cały okres pandemii przesyłali skargi do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. W głównej mierze dotyczyły one problemu długotrwałego wstrzymania widzeń, trudnej sytuacji osób tymczasowo aresztowanych oraz braku odpowiedniej opieki medycznej. Niekiedy zwracali także uwagę na nierespektowanie reżimu sanitarnego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej.

Aktualnie trwa proces szczepień tej służby mundurowej. Więźniowie powyżej 70. i 80. roku życia (nieco ponad 400 osób) mają być z kolei zapisywani na szczepienia na zasadach ogólnych, w publicznych placówkach służby zdrowia. Czy poprowadzono jednak wewnątrz jednostek penitencjarnych kampanię informacyjną na temat szczepień i czy osadzeni będą nimi zainteresowani, to się wkrótce okaże, zwłaszcza gdy możliwość zapisywania się na szczepienia otrzyma największa grupa obywateli – poniżej 70. roku życia. W jednostkach penitencjarnych to blisko 70 tysięcy osób.

Nawiązując do analizowanego przeze mnie problemu, zachęcam do sięgnięcia po publikację pracowników naukowych Uniwersytetu SWPS pt. „Pandemia Covid-19 a prawa i wolności obywatela” (red. T. Gardocka, D. Jagiełło).